دوران فترت رسل

دوران فترت رسل دوره ی ششصد ساله بین پیامبری حضرت عیسی مسیح ع و پیامبر اکرم ص که زمین خالی از راهنمایی زنده و حی بود را خداوند در قرآن فترت رسل نامیده است در این مقاله به شرح این مفهوم پرداخته شده است

مهم ترین دلیلی که در برابر ادلّهاستمرار امامتقابل بررسی است ، نصوصی هستند که بر دوران فترت میان بعثت انبیای الهی دلالت دارند . «فترت» ، در اصل ، به معنای سکون و آرامش است و بدین جهت ، فاصله میان دو جنبش، دو نهضت و دو کوشش نیز فترت نامیده می شود . قرآن کریم نیز دوران میان نبوّت عیسی علیه السلام و نبوّت خاتم پیامبران را دوران «فترت رُسُل» نامیده است . این دوران ، حدود ششصد سال طول کشیده است .[۱]

برخی از روایات تصریح می کنند افرادی که در دوران فترت زندگی کرده اند ، مستضعف شمرده می شوند و در قیامت ، مورد مؤاخذه قرار نخواهند گرفت.[۲]بنا بر این ، این شبهه پیش می آید که در دوران فترت، امامت و هدایت الهی استمرار نیافته است.

پاسخ این شبهه ، آن است که قرآن و احادیث اسلامی ، فاصله میان مسیح و خاتم پیامبران را دوران «فترت رُسُل» نامیده اند ، نه «فترت امام و حجّت» . بنا بر این ، نصوصی (آیات و احادیثی) که بر ثبوت دوران فترت دلالت دارند ، استمرار امامت و هدایت الهی در همه اعصار را نفی نمی کنند و بنا بر این ، معارض نصوصی که بر استمرار امامت دلالت دارند ، محسوب نمی شوند .

افزون بر این ، بر اساس آنچه در قرآن بدان اشاره شده ،[۳]میان مسیح علیه السلام و خاتم پیامبران ، حدّ اقل، سه پیامبر مبعوث گردیده اند . نیز طبق روایات متعدّد ، همه انبیای الهی ، وصی داشته اند[۴]که در دوران فَترت رسل ، هدایت ظاهری و یا باطنیِ[۵]جویندگان حق ، به آنها سپرده می شد و آخرین حجّت الهی پیش از بعثت خاتم پیامبران ، خالد بن سنان عبسی[۶]بوده که پیامبر خدا با دختر او ملاقات کرده است و در حدیثی ، امام صادق علیه السلام می فرماید :

إنَّهُ کانَ بَینَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عیسی علیه السلام وَ لَم یَکُن بَینَهُما فَترَهٌٔ .[۷]

او (خالد)، میان پیامبر خدا و عیسی علیه السلام می زیسته و میان آن دو ، فترتی نبوده است .

بنا بر این ، دوران «فَترت رُسُل» ، با استمرار امامت و هدایت باطنیِ الهی به وسیله امام غایب و یا امام ظاهری که مردم به وی دسترس ندارند ، منافاتی ندارد، چنان که در برخی از روایات ، دوران فاصله میان از دنیا رفتن یک امام تا ثابت شدن امامتِ امامِ پس از او ، دوران فترت نامیده شده است .[۸]امام صادق علیه السلام نیز دوران غیبت امام عصر علیه السلام را دوران «فترت ائمّه» می نامد :

الَّذی یَملَؤها عَدلاً کَما مُلِئَت ظُلما وَ جَورا ، لَعَلی فَترَهٍٔ مِنَ الأَئِمَهِٔ یَأتی کَما أنَّ النَّبِیَّ بُعِثَ عَلی فَترَهٍٔ مِنَ الرُّسُلِ .[۹]

همو که زمین را پر از داد می کند ـ چنان که پُر از بیداد شده است ـ ، پس از دوره فترت امامان خواهد آمد ، همان گونه که پیامبر خدا نیز پس از دوره فترت [پیامبران ]، برانگیخته شد .

تذکّر

حدیثی از امام صادق علیه السلام روایت شده که به ظاهر ، وجود هر گونه حجّت را در دوران فترت ، نفی می کند . در این روایت، محمّد بن علی حلبی نقل می کند که:

قُلتُ لَهُ: کانَتِ الدُّنیا قَطُّ مُنذُ کانَت وَ لَیسَ فِی الأَرضِ حُجَّهٌٔ ؟ قالَ : قَد کانَتِ الأَرضُ وَ لَیسَ فیها رَسولٌ وَ لا نَبِیٌّ وَ لا حُجَّهٌٔ وَ ذلِکَ بَینَ آدَمَ وَ نُوحٍ فِی الفِترَهِٔ وَ لَو سَأَلتَ هؤُلاءِ عَن هذا لَقالوا : لَن تَخلُوَ الأَرضُ مِنَ الحُجَّهِٔ وَ کذّبوا . إنَّما ذلِکَ شَی ءٌ بَدا للّهِِ عز و جل فیهِ ، «فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ» وَ قَد کانَ بَینَ عیسی وَ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام فَترَهٌٔ مِنَ الزَّمانِ وَ لَم یَکُن فِی الأَرضِ نَبِیٌّ وَ لا رَسولٌ وَ لا عالِمٌ ، فَبَعَثَ اللّهُ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله بَشیرا وَ نَذیرا وَ داعِیا إِلیهَ .[۱۰]

از امام صادق علیه السلام پرسیدم : آیا تا به حال ، از وقتی که دنیا بوده ، پیش آمده که در زمین ، حجّتی نباشد ؟ فرمود : «[آری .] پیش آمده که در زمین ، نه پیامبری باشد و نه فرستاده ای و نه حجّتی . این ، در دوره فترتِ میان آدم علیه السلام و نوح علیه السلام بوده است . حال اگر این مطلب را از اینان بپرسی ، حتماً خواهند گفت که زمین ، هرگز از حجّت، خالی نبوده است ؛ ولی دروغ می گویند . همانا این ، مطلبی بود که برای خداوند ، در آن، بَدا حاصل شد . پس پیامبران و بشارت دهندگان و هشدار دهندگانی را برانگیخت ، در حالی که میان عیسی علیه السلام و محمّد صلی الله علیه و آله برهه ای از زمان بود که در آن ، نه پیامبری در زمین بود و نه فرستاده ای و نه عالِمی . پس خداوند ، محمّد صلی الله علیه و آله را بر انگیخت تا بشارت دهنده و هشدار دهنده و فرا خواننده به سوی خداوند باشد .

در پاسخ به مدلول ظاهریِ این روایت ، علّامه مجلسی رحمه الله می گوید :

شاید مراد [در این روایت] ، نبودنِ حجّت و عالم ظاهر و پیدا باشد [و نه هیچ حجّت و عالمی ، هر چند پنهان از نظر] ؛ چرا که اخبار فراوانی بر این دلالت دارند که زمین هرگز از حجّت ، خالی نبوده است .[۱۱]

بر فرض که این توجیه را نپذیریم، انتساب روایت یاد شده به امام علیه السلام ، ثابت نیست ؛ زیرا دلیلی در دست نداریم که انتساب منبع این روایت (یعنی کتاب الأصول الستّهٔ عشر) را به مؤلّفان آن ، اثبات کند . افزون بر این، زید نَرْسی که راوی این حدیث است ، توثیق نشده است و بر فرض ، بتوانیم سند روایت را بپذیریم ؛ امّا متن آن نمی تواند با احادیث صحیح و مشهور و مقبولی که ملاحظه شد ، معارضه کند .

منابع:

[۱]برخی معتقدند که فاصله میان این دو پیامبر بزرگ ، کمتر از ششصد سال بوده و برخی دوران فترت را بیش از این مدّت می دانند. به گفته برخی ، فاصله میان ولادت عیسی علیه السلام و هجرت پیامبر خدا ، به سال رومی ، ۶۲۱ سال و ۱۹۵ روز است (ر.ک : تفسیر ابو الفتوح رازی : ج ۴ ص ۱۵۴ ، پاورقی به قلم علّامه ابو الحسن شَعرانی) .

[۲]الکافی : ج ۳ ص ۲۴۸ ح ۱ ، معانی الأخبار : ص ۴۰۸ ح ۸۶ .

[۳]یس : آیه ۱۴ .

[۴]ر . ک : دانش نامه امیر المؤمنین علیه السلام : ج ۱ ص ۵۶۷ (بخش سوم / فصل یکم : احادیث وصایت) .

[۵]ر . ک : کمال الدین : ص ۱۶۱ ح ۱۹ ـ ۲۰ ، بحار الأنوار : ج ۱۴ ص ۳۴۷ ح ۶ ـ ۷ .

[۶]در برخی از روایات آمده است که او پیامبر نبوده ؛ ولی علّامه مجلسی می گوید : احادیثی که بر پیامبریِ او دلالت دارند ، قوی تر و بیشترند (ر.ک : بحار الأنوار : ج۱۴ ص۴۵۱) .

[۷]قصص الأنبیاء، راوندی : ص۲۷۷ ح۳۳۴ ، بحار الأنوار : ج۱۴ ص۴۵۰ ح۲ .

[۸]الغیبهٔ ، نعمانی : ص ۱۵۸ ح ۲ ، بحار الأنوار : ج ۵۲ ص ۱۳۲ ح ۳۷ .

[۹]الغیبهٔ ، نعمانی : ص ۱۸۶ ح ۳۸ ، بحار الأنوار : ج ۵۱ ص ۳۹ ح ۱۸ .

[۱۰]الاُصول الستّهٔ عشر : ص۱۹۷ ح۱۶۹ ، بحار الأنوار : ج۴ ص۱۲۲ ح۶۸ .

[۱۱]. بحار الأنوار : ج ۴ ص ۱۲۲ .