تمدن غرب مدرن ، چهارمین تمدن بزرگ و محوری تاریخ

عنوان مقاله :

تمدن غرب مدرن ، چهارمین تمدن بزرگ و محوری تاریخ

اگر تاریخ انقراض تمدن ایران و اسلام را در اواخر قرن ۱۴ میلادی و همزمان به حملات تیمور لنگ به جهان اسلام بدانیم . برآمدن غرب مدرن را هم باید در همین سالها دانست .

غرب مدرن چهار پایه اصلی دارد : الف) رنسانس که در ایتالیا آغاز شد . ب) اصلاح دینی که از آلمان آغاز شد . ج ) انقلاب کبیر فرانسه . د ) انقلاب صنعتی که از انگلستان آغاز شد .

الف ) رنسانس :

شکوفایی هنرها و علم بین قرن چهاردهم و شانزدهم را گاهی به صورت مخفف و کوتاه شده آن رنسانس می خوانند « ریشه های رنسانس در کشف مجدد بخشی از گذشته اروپا قرار داشت که در قرون وسطی تحت الشعاع تمدن مسیحی قرار گرفته بود . رافائل با نقاشی های خود در بزرگداشت فلاسفه یونان کوشید و نویسندگان طرفدار شرف انسانیت ( هیومانیستها ) نیز شیوه سیسرو را در ارائه متونی وزین به زبان لاتین وجهه همت خود قرار دادند . تولد دوباره آموزهای کلاسیک چیزی بود که اطلاق واژه رنسانس را به آن باعث گردید . با این همه مهم ترین گواه عملکردهای رنسانس هنرهای آن بود . رنسانس در هنرهای نقاشی ، مجسمه سازی ، معماری ، موسیقی و شعر آثاری آن چنان زیبا از خود باقی گذاشت که قرن ها میزان و معیار سنجش زیبایی به شمار می رفتند . » ( رابرتس ، ۱۳۸۶ : ۴۶۲ ) .

رنسانس همانطور که بیان شد در قرن چهاردهم از ایتالیا آغاز شد و در طول سه قرن در سراسر اروپا انتشار یافت. به ندرت در دوره ای چنین کوتاه ازنظر تاریخی، رخدادهای گوناگونی به وقوع می پیوندد؛ حال آن که این قرن ها سرشار از تغییرات اساسی و فعالیت های بزرگ است. جهان امروزی نتیجه همین فعالیت هاست، زیرا رنسانس پایه های اقتصادی، سیاسی، هنری و علمی تمدن های کنونیِ غرب را بنا نهاد.

به تعبیری دیگر ، دوره رنسانس دوره خردگرایی، ریاضیات، منطق و انسان مداری است. در این دوره کلیسا و تفکرات مذهبی کنار می رود و یک جنبش مردم سالارانه به وجود می آید و مثل روم و یونان باستان پیشرفت علمی مطرح می شود و رنسانس به وجود می آید. در این دوره، ما شاهد اختراعات زیادی هستیم، مانند باروت، صنعت چاپ، دریانوردی، کشف قطب نما، اختراع تلسکوپ و...

تاثیر تمدن اسلام و ایران بر رنسانس اروپایی

از قرن یازده میلادی همه کوشش اروپاییان مصروف ترجمه آثار فلاسفه و دانشمندان اسلام گردید و چون آن زمان زبان های اروپایی هنوز قادر نبود محتوای علمی و فلسفی را در خود جای دهد و به اصطلاح فقط زبان محاوره بود ، لذا ترجمه ها به لاتین صورت می گرفت از جمله کتابهای : « حساب ، ریاصیات ، هیات و نجوم موسی خوارزمی ؛ مساحه الاشکال پسر موسی بن شاکر ؛ رسائل ابومعشر بلخی و محمد بن جابر تبانی ؛ هیات فرغانی ؛ صور عبدالرحمن صوفی اصفهانی ؛ مناظر و مرائا و رساله باد و باران یعقوب کندی ؛ نزهه المشتاق ادریسی ( در جغرافیا ) ؛ تقویم البلدان ابوالفدا ؛ کامل الصناعه ( در طب ) ؛ و سایر کتب علی بن عباس مجوسی پزشک مخصوص عضدالدوله دیلمی ، ابن بطریق ، ابن بیطار و کتاب حاوی و طب منصوری محمد بن زکریای رازی ؛ قانون ابن سینا ؛ کتاب جراحی و کتاب التریاق ابوالقاسم زهراوی ؛ کلیات ابن رشد اندلسی ؛ رساله های فارابی و ابن سینا در فلسفه ؛ مقاصد الفلاسفه غزالی و بسیاری دیگر پس از اختراع فن چاپ ، برخی از کتب مزبور مکررا چاپ گردید ، مثلا کتاب قانون ابن سینا ... در همان سالها سی بار چاپ گردید . ترجمه و نشر کتابهای مسلمین ، برخلاف شدت عمل کلیسا ، آشکار و نهان تا قرون چهارده و پانزده میلادی با شتاب ادامه یافت . ( آراسته خو ، ۱۳۸۶ : ۴۵۹ ).

رنسانس و کشف انسان :

در قرن پانزدهم، در سراسر اروپا و خاورمیانه، محققین قفسه های غبار گرفته ساختمان های قدیمی را جستجو کردند و دست نوشته های یونانی و رومی را پیدا کردند. در نتیجه، نوشته های باقی مانده از نویسندگان کلاسیک از جمله افلاطون، سیسرون ، سوفوکل و پلوتارک به دوران رنسانس رسید. محققین با حمایت افراد توانگر کارشان را به خوبی انجام دادند و در سال ۱۵۰۰ آن ها تقریباً تمام دست نوشته هایی را که امروز موجود است، یافتند.

در آن زمان ضمن احیای علاقه به نوشته های کلاسیک، به ارزش های فردی نیز توجه شد. این گرایش انسانگرایی نام گرفت؛ زیرا طرفداران آن به جای موضوعات روحانی و الهی بیش از هر چیز مسائل انسانی را در نظر گرفتند. انسانگرایی نیز مثل خود رنسانس از ایتالیا ظهور کرد. دو عامل سبب ظهور انسانگرایی شد؛ یکی وجود بقایای امپراتوری روم و دیگری آوارگان امپراتوری در هم شکسته بیزانس.

آنچه تذکرش ضروری است اینکه رنسانس در جنب کشف طبیعت بیرونی ، به موفقیتی بزرگتر نیز نایل گردید : نخستین بار در این دوره تمامی طبیعت کامل انسانی کشف شد و در معرض روشنایی قرار گرفت « این دوره چنانکه دیدیم نخست فردیت را شکوفا ساخت و سپس فرد را بر آن داشت که منتهای کوشش را برای پژوهش همه جانبه در خویشتن به عمل آورد » ( بورکهارت ، ۱۳۷۶ : ۲۸۹).

رنسانس و شخصیت فردی :

منش دولتهای ایتالیایی اعم از جمهوری و استبدادی علت اصلی – هر چند نه یگانه علت – شکوفایی شخصیت به معنی مدرن انسان ایتالیایی است ؛ و انسان ایتالیایی به همین جهت نخستین فرزند اروپا شده است « در قرون وسطی چنین می نمود که آدمی در حال رویا یا نیمه بیداری به سر می برد : هر دو جهت آگاهی او – آگاهی معطوف به درون و آگاهی معطوف به بیرون – در زیر پرده ای واحد قرار داشت . تار و پود این پرده از ایمان دینی و شرم و حجب کودکانه و وهم و خیال تشکیل یافته بود و از خلال آن جهان و تاریخ به رنگهای عجیبی نمایان بود ... این پرده نخستین بار در ایتالیا از میان بر می خیزد و آدمی آغاز می کند به اینکه دولت و جامعه و همه چیزهای این جهان را به طور عینی و چنانکه براستی هستند مشاهده کند » ( بورکهارت ، ۱۳۷۶ : ۱۳۵ ).

عامل دیگر در رواج رنسانس گسترش صنعت چاپ بود که عملاً باعث می شد دسترسی به کتب راحت تر شود در نتیجه سرعت دانش کلاسیک و اندیشه های انسانگرایی را به طور چشمگیری افزایش داد. علاوه بر این ها در دوره رنسانس خواندن کتاب مانند قرون وسطی تنها به روحانیون محدود نبود. زن و مرد، فروشندگان، اشراف و... می توانستند بخوانند.

همچنین رنسانس عهد شکوفایی تجارت بود و در این دوران اروپا به طور کلی ثروتمند بود. بعضی از تجارت های دوران رنسانس جنبه بین المللی داشتند و درآمد حاصل از آن به اندازه ای بود که منجر به تکامل روش های مدیریت مالی شد. جامعه دوران رنسانس متشکل از سه طبقه بود: طبقه بالایی یا حاکم، طبقه متوسط یا تجّار و طبقه پایینی یا کارگر. اشراف طبقه بالا هنوز هم بیش ترین قدرت سیاسی را داشتند و صاحب املاک وسیعی بودند و افراد طبقه پایین مورد سوءاستفاده و خراج گیری آن ها قرار می گرفتند. افکار انسانگرایان نیز مخالف ثروت و ماده گرایی نبود.

انقلاب کوپرنیکی وآغاز انقلاب های فکری و علمی :

انقلاب کوپرنیک را باید سرآغاز انقلاب های فکری و علمی دوران رنسانس و حتی بعد از رنسانس دانست انقلاب هایی نظیر انقلاب گالیله ، انقلاب دکارت ، انقلاب کانت ، انقلاب داروین ، انقلاب مارکس و انقلاب فروید از این جمله اند .

کوپرنیک نظریه زمین مرکزی را مردود شمرد و بجای زمین، خورشید محوری یا خورشید مرکز را قرارداد. این نظرانقلاب فکری بزرگی بود زیرا هم با اصول پذیرفته شده نجوم بطلمیوسی در تعارض بود و هم با نص کتاب مقدس. « نظریه کوپرنیک در کتابش با نام گردش اجرام آسمانی در ۱۵۴۳ انتشار یافت تا آنجا که ابزارهای موجود او را برای مشاهده توانا می ساخت نظریه اش درست بود . فروریختن تصورات کهن آغاز شده بود »( لوکاس ، ۱۳۶۸ : ۸۶ ).فروریختن تصورات کهن آغاز شده بود اما با سرعت کم و با مقاومت های بسیار اما سرانجام جهان راهی جز تسلیم در بابر حقیقت نیافت .

رنسانس در یک جمله

دکتر شریعتی در خصوص رنسانس می گوید : « رنسانس تنها یک طغیان علیه قرون وسطی نیست بلکه عکس العملی است همگانی که روح جامعه را بکلی عوض کرد و روح دیگر در آن دمید »(شریعتی ، ۱۳۷۵ : ۱۶ )

ب) اصلاح دینی :

وضع مردم در آستانه اصلاحات دینی :

در قرون وسطی زندگی اکثریت اروپاییان حول محور کلیسا می چرخید « در دورانی که مردم به دلیل حوادث ، سوء تغذیه ، نبود دانش پزشکی و بیماری هایی چون طاعون عمر کوتاهی داشتند مضمون رستگاری خیلی مورد توجه بود آیا بعد از این زندگی کوتاه و احتمالا دشوار ، انسان نجات می یافت و خداوند برای زندگی جاودان در بهشت انتخابش می کرد ؟ این وعده مسیحیت بود ، ولی همیشه سئوالاتی باقی می ماند : چگونه می توان اطمینان پیدا کرد ؟ برای دستیابی به رستگاری چه باید کرد ؟ کلیسا پاسخ های متعددی ارائه می داد ، ولی همه به یک نتیجه می انجامید : از قوانین اطاعت کنید . این قوانین شامل ده فرمان و دستورات و محدودیت های دیگر انجیل بود » ( فلاورز ، ۱۳۸۱ : ۱۷ ).

دلایل کلی اصلاحات دینی

سفرهای اکتشافی از پنجاه سال پیش از این دوره به سرزمین های آفریقا، خاور دور و آمریکا درهای زیادی را به روی اروپائیان گشوده بود. آشنایی با فرهنگ های پیشرفته، دستیابی به معادن دست نخورده، گسترش تجارت و...

اختراع ماشین چاپ و در نتیجه متداول شدن کتاب که در آگاهی مردم تأثیر به سزایی داشت.

شروع جنبش های انسان گرایانه در اروپا

باطل شدن برخی مضامین مسحیت با پیشرفت علم از جمله گرد بودن زمین، کشف مناطق جدید و...

شکاف های پیشین در جامعه مسیحیت کاتولیک که منجر به ایجاد دو مرکز مذهبی و حضور دو پاپ شده بود (اواخر قرن چهارده و اوایل قرن پانزده میلادی)

فساد در دستگاه کلیسا و انجام رفتارهای ضد دینی از قبیل: فروش عفو برای گناه کاران، تجمل گرایی و...

انزجار مردم از دخالت همه جانبه کلیسا در تمام جوانب زندگی مردم

علل اصلاح طلبی لوتر :

پاپ لئون دهم که برای اتمام بنای کلیسای سن پیر در روم پول کافی نداشت « بر آن شد که بوسیله بخشش گناهان وجهی به دست آورد . مقصود از بخشش گناه آن بود که مومنان می توانستند صدقه ای بدهند و آن را کفاره گناه خود بشمارند بدین ترتیب پولی که برای ساختن کلیسای سن پیر داده می شد سبب آمرزش گناهان بود ... علت دیگر اصلاح طلبی لوتر آن بود که برای جلوگیری از سو استفاده مذکور یعنی کسب وجوه از طریق بخشش گناهان دست به دامان لئون دهم زد اما پاپ حاضر به هیچ گونه اقدامی نشد لوتر ناچار به شورای عمومی کلیساها متوسل شد و سرانجام ناگزیر گردید که در ملا عام اعلام کند که حتی شورای عمومی کلیسا از خطا و لغزش مبری نیستند »(غفاری فرد ، ۱۳۸۷ : ۲۵۷).

عقاید و آموزه های لوتر :

مارتین لوتر وجدان را در حدّ خدا برای انسان ارزش داد و با این وسیله، به فروش بهشت و بخشیدن گناهان که یکی از کارهای معمول و پردرآمد کلیسا بود حمله کرد. لوتر توبة از گناه را صرفاً تحول درونی معرفی می کرد و بس. « لوتر که با پریشان خاطری بسیار در اندیشه راه نجات بود ، به این اعتقاد رسید که پاسخ پرسشش در آیه ۱۷ از باب اول رساله پولس به رومیان به این شرح آمده است : " عادل به ایمان خواهد زیست ". پس رستگاری آدمی به ایمان است نه کار نیک . این نظر زیر بنای آیین پر اهمیت پروتستان است که شرط رستگاری را تنها ایمان می داند . نظر لوتر طغیان علیه قدرت نظام یافته رسمی کلیسا بود و به شعار کسانی تبدیل گردید که از وضعیت حاکم بر کلیسا ناخرسند بودند و نقطه آغاز گسست رهبری فرهنگی کلیسا در جامعه اروپایی به شمار می رفت ».( لوکاس ،۱۳۶۸ : ۶۶ ).

اختلاف اساسی پروتستان ها با کاتولیک ها را در سه موضوع مهم می توان خلاصه کرد: ۱. تعریف ایمان؛ ۲. خصائص باطنی عقیدة دینی؛ ۳. آیین و رسوم ظاهری مذهب.

پیامدهای اصلاحات دینی :

اگر چه به نظر می آید جنبش لوتر در اصل یک جنبش اصلاح دینی و حرکتی دلسوزانه بوده باشد اما در واقع، حرکت لوتر مثال آن شخصی را تداعی می کند که از باران فرار کرد و زیر ناودان ایستاد. زیرا اولاً او شعائر دینی و مذهبی را شدیداً کاهش داد و دامنة نفوذ کلیسا را آموزش و پرورش و بسیاری از جاها کوتاه کرد، تا آنجا که مکاتب متعددی از دل این جریان جدایی دین و سیاست و سکولاریزم جوشید؛ و ثانیاً لوتر به این نکته تصریح می کرد که مردم برای امور دینی خود به پاپ احتیاجی ندارند و می توانند به مراتب پایین ترین نظیر اسقف اکتفا کنند. در حالی که اسقف ها را پادشاهان در ایالت ها تعیین می کردند. در نتیجه خواسته یا ناخواسته، مارتین لوتر امور دینی مردم را نیز به دست پادشاهان سپرد، و این شاهان بودند که از این پس بر دین و دنیای مردم تسلط یافتند؛ زیرا از آن پس، متصدیان امور مذهبی نیز مهره هایی در دست خود آنها بودند. لذا لوتری که به اصطلاح برای ایمان مردم قیام کرده بود کار را به جایی رسانید که دین و ایمان مردم هر منطقه را به دست سلطان همان جا سپرد.

ج ) انقلاب فرانسه :

علل انقلاب :

نخستین علت انقلاب « مساله مالی بود : جنگ های قرن هجدهم برای فرانسه بسیار گران تمام شد و دربار مخارج بی حساب داشت ملت از سنگینی مالیات به جان آمده بود و طبقات ممتاز برای بهبود اوضاع اقدامی نمی کردند . علت دوم وضع بورژوازی بود این طبقه که تمکن مالی و سواد کافی داشت طالب تساوی مدنی بود و نمی خواست که پایین تر از نجبا باشد و بنابراین با امتیازات مخالفت می کرد و در واقع انقلاب به وسیله همین طبقه انجام گرفت بقیه افراد ملت کارگران و روستائیان از بورژوازی پیروی می کردند منتهی زیاد به فکر برابری و آزادی نبودند چون در این موقع در فرانسه تقریبا سرف وجود نداشت . این طبقات بهبود وضع خویش را از لحاظ اقتصادی تنزل نرخ ها و تخفیف مالیات ها می خواستند » ( دولاندلن ، ۱۳۷۳ : ۱۹۵ ) توده ها تحت هدایت افرادی مثل “میرابو”، “مارا”، “دانتون”، “روبسپیر” و تأثیرپذیری از ایده های فیلسوفان عصر روشن گری به ویژه افرادی مثل “ولتر” و “روسو” علیه سلطنت مطلقة لویی شانزدهم طغیان کردند و در ۱۴ فوریة ۱۷۸۹ “زندان باستیل” را که نماد استبداد خاندان “بوربون” بود، ویران ساختند.

با عقب نشینی لویی شانزدهم، سلطنت مشروطه تشکیل شد و بورژوازی لیبرال، بخش عمده ای از قدرت را به دست گرفت. در فاصلة سال های ۱۷۹۰ ۱۷۹۲ قدرت غالباً در دست کلوپ سیاسی “ژیروندَن” ها یعنی نمایندگان سرمایه داری لیبرالِ خواهان سلطنت مشروطه قرار داشت. اینان در مجلس ملی فرانسه، قوانین بسیاری به نفع سرمایه داران به تصویب رساندند، اما فکر چندانی به حال توده های فقیر دهقانان و کارگران نکردند. از این رو موج اعتراضات اقشار فرودست، دوباره بالا گرفت و این بار نمایندگان جناح تندرو و بورژوازی که “ژاکوبن” ها نامیده می شدند به قدرت رسیدند. ژاکوبن ها و رهبر آنها “روبسپیر” « برای سرکوبی همه مخالفت ها قانون معروف به قانون مظنونین در سپتامبر ۱۷۹۳ از کنوانسیون گذشت . در این قانون از مظنونین چنین تعریف شده بود : تمام کسانی که با رفتار ، رابطه ها ، گفته ها یا نوشته های خود نشان می دهند که طرفدار جور و ستم ... یا دشمن آزادی اند . برای دادرسی مظنونین دادگاه انقلابی برپا شد . بین مارس ۱۷۹۳ و ژوئیه ۱۷۹۴ ، این دادگاه نزدیک به ۲۶۰۰ نفر را دادرسی و محکوم به مرگ کرد » ( بکر ، ۱۳۸۴ : ۲۸۸ )

در دوران ژاکوبن ها علاوه بر اعدام ها و زندان ها ا اصلاحات ارضی به نفع روستاییان انجام شد اما مشکلات معیشتی مردم اغلب ادامه یافت و حاکمیت صاحبان سرمایه، جانشین حکومت فئودال ها و اشراف گردید. توده های فقیر روستایی و شهری چون روند اوضاع را به نفع خود ندیدند، از حکومت ناامید شدند و دست از حمایت از آن کشیدند و جناحی از سرمایه داری فرانسه که از دست ژاکوبن ها ناراحت بود در ۲۷ ژوئیه ۱۷۹۴ (۹ ترمیدور) کودتایی علیه “روبسپیر” و “ژاکوبن ها” صورت داد و آنها را سرنگون و روبسپیر را اعدام کرد.

نقش تاریخی انقلاب فرانسه که توسط ژاکوبن ها کامل گردید، لغو امتیازات فئودال ها و اشراف، برقراری حکومت سرمایه داران به جای فئودال ها، بسط سکولاریسم و زمینه سازی برای ایجاد یک نظام دموکراسی لیبرال در فرانسه بود که تا سال ۱۷۹۴ میلادی، تقریباً موفق به انجام همة اینها گردید؛ هرچند که انقلاب، روندی پرفراز و نشیب و بسیار خونین و پرنوسان را طی کرد.

پیامدهای انقلاب :

انقلاب فرانسه به لحاظ ایدئولوژیک تجسم آرمان های ایدئولوژی لیبرالیسم بود و به لحاظ اجتماعی توسط طبقة سرمایه داری فرانسه و به ویژه روشن فکران مدرنیست رهبری گردید؛ هرچند که سختی ها و مشقات و تلفات انسانی آن را توده های محروم روستایی و شهری متحمل شدند. انقلاب فرانسه به لحاظ میزان تأثیرگذاری و سیر حرکت و ایدئولوژی لیبرال بورژوایی رهبری کنندة انقلاب و نیز نتایج و تبعات گستردة آن در فرانسه و سراسر اروپا، به مظهر و نمونة کلاسیک انقلاب های مدرن تبدیل گردیده است. « با انقلاب فرانسه، لیبرالیسم به صورت ایدئولوژی غالب و طبقة سرمایه داران صنعتی و تجاری و بانکداران به عنوان طبقة حاکم در فرانسه مطرح می گردد و نظام فئودالی و سیطرة اشرافیت منسوخ می گردد. انقلاب فرانسه به دلیل ماهیت لیبرال مدرن آن، خصلت سکولاریستی داشته و دارد و در تاریخ دویست سالة پس از انقلاب ، روند کلی جامعة فرانسه به سمت نهادینه شدن هرچه بیشتر سکولاریسم و صنعتی شدن روزافزون جامعة فرانسه بوده است ؛ هرچند که مناسبات مذهب با حکومت های مختلف و وزن اجتماعی کلیسا در دو قرن پس از انقلاب فرانسه، تغییرات و نوساناتی داشته است، اما به هر حال سمت و سویی کلی حرکت رژیم های سیاسی فرانسه به سوی بسط سکولاریسم بوده است.» (منبع : مقاله انقلاب فرانسه ، شهریار زرشناس ، باشگاه اندیشه به نقل از سایت پرسمان دانشجویی).

حقیقت این است که با انقلاب ۱۷۸۹ فرانسه، روح انسان گرایانه ای که با رنسانس آغاز به گستریدن کرده بود ، در اروپا و حتی تمام جهان گسترش یافته بود.

د ) انقلاب صنعتی

اروپا پیش از انقلاب صنعتی :

اروپا در آستانه انقلاب صنعتی « مانند هر بخش دیگر از جهان جامعه ای روستایی بود . بیش از سه چهارم مردم آن در کشتزارها کار و زندگی می کردند . حتی در کشورهای بیشتر شهری شده ای چون انگلیس و فرانسه که پایتخت هایشان ، یعنی لندن و پاریس ، شهرهای پر جنب و جوش بودند ، از میان جمعیت چندین میلیونیشان تنها چند صد هزار نفر در شهرها و شهرک ها زندگی می کردند . صنعت هم در داخل و هم در خارج از شهرها وجود داشت اما در مقیاسی کوچک بود و کم تر از پنج درصد جمعیت اروپا را در بر می گرفت . بیش تر این صنعت در پیرامون کشاورزی می چرخید نظیر تولید پارچه از پشم خام و پنبه » ( کوریک ، ۱۳۸۱ : ۹ ).

ماشین بخار

انقلاب صنعتی عبارتست از دگرگونی های بزرگ در صنعت، کشاورزی، تولید و حمل و نقل که در اواسط قرن هجدهم از انگلستان آغاز شد.

این تحولات در هنگام صنعتی شدن کارخانه ها و صنایع رخ داده است، صنعتی شدن به معنی استفاده از نیروی ماشین به جای نیروی انسان است. انقلاب صنعتی ابتدا از انگلستان شروع شد، چرا انقلاب صنعتی در انگلستان صورت گرفت « زیرا انگلستان در حالی که خاک خود را از ویرانگری جنگ مصون نگاه داشته بود در بر اروپا در جنگ های بزرگی پیروز شده بود ؛ زیرا بر دریاها تسلط یافته و به این وسیله مستعمراتی به دست آورده بود که مواد خام و کالاهای ساخته شده مورد نیاز آنرا فراهم می کردند ؛ زیرا ارتشها ، ناوگانها و جمعیت رو به افزایش آن بازاری رو به گسترش برای محصولات صنعتی عرضه می داشتند زیرا اصناف نمی توانستند پاسخگوی این تقاضاهای روزافزون باشند ؛ ... زیرا علم در انگلستان به وسیله مردانی هدایت می شد که تمایل عمل داشتند در حالی که در بر اروپا علم وقف پژوهش های مجرد و غیر عملی می شد و بالاخره به این علت که انگلستان دارای حکومت مشروطه ای بود که نسبت به منافع طبقه تجار و کسبه حساسیت داشت و به نحوی مبهم از این امر آگاه بود که تقدم در انقلاب صنعتی ، انگلستان را بیش از یک قرن رهبر سیاسی دنیای غرب خواهد کرد » ( دورانت ، ۱۳۷۰ : ۹۰۷ ) . انقلاب صنعتی در انگلستان در سه زمینه بافندگی، زغال سنگ و ذوب آهن بیشتر نمود یافت. دو نتیجه مهم انقلاب صنعتی، گسترش استعمار اروپایی ها در کشورهای آسیایی و آفریقایی و بهره کشی از کارگران در داخل بود.

پیامدهای انقلاب صنعتی

افزایش چشمگیر فراورده های کشاورزی و دامی از جمله نتایج مثبت انقلاب صنعتی بود . اما در این جریان، کارخانه ها ی متعدد با دودکش های بلند و غلیظ جانشین دهکده های سبز و خرم روستایی شدند . رشد و گسترش کارخانه ها منجر به از بین رفتن جنگل ها و فضاهای سبز، افزایش دود و آلودگی هوا، بوجود آمدن کوه های زغال و توده فضولات بود.

در عصر انقلاب صنعتی، هر اختراع تازه سبب می شد که ماشین ها ی تازه به جای عده ای از کارگران به کار بیفتند و گروهی را بیکار کنند. در نتیجه بیکار شدن عده ای از کارگران و هم چنین افزایش قیمتها به دلیل تغییر و تحولات صنعتی، فقر و تنگدستی بر آنها چیره شده و آنها ناچار بودند که برای سیر کردن خود و خانواده هایشان به گدایی و خوردن پسمانده غذاهای رستوران ها روی بیاورند. در شهر لندن ، که خاستگاه انقلاب صنعتی بود ، این معضل بسیار چشم گیر تر بود .

انقلاب صنعتی ادامه دارد :

انقلاب صنعتی اول در اواسط قرن هجدهم تا اواسط سده نوزدهم با استفاده از نیروی ماشین به جای نیروی انسان آغاز شد .

انقلاب صنعتی دوم از نیمه دوم سده نوزدهم تا جنگ جهانی اول را در بر می گیرد. شروع این انقلاب صنعتی از زمانی حدود تولید فولاد بسمر در دهه ۱۸۶۰ و اوج آن در تجهیز کارخانجات به برق، تولید انبوه و خط تولید در نظر گرفته می شود. انقلاب صنعتی دوم با توسعه خط آهن، تولید آهن و فولاد در مقیاس انبوه، کاربرد گسترده ماشین آلات در تولید کارخانه ای، افزایش شدید استفاده از نیروی بخار و ارتباطات الکتریکی مشخص می گردد. انقلاب صنعتی سوم با استفاده ار فناوری اطلاعات و اختراع کامپیوتر از پایان جنگ جهانی دوم تا پایان هزاره دوم ، ۲۰۰۰ میلادی ، شکل گرفت . اکنون بشر با انقلاب صنعتی چهارم مواجه است . نظر به اهمیت انقلاب صنعتی چهارم و تاثیر آن در آینده بشر و جهان ما مقاله ای تحت عنوان " چهارمین انقلاب صنعتی چیست؟ " نوشته کلاوس شواب، موسس مجمع جهانی اقتصاد و ترجمه حمید نوغانی که در روزنامه دنیای اقتصاد مورخ ۸ بهمن ۱۳۹۴ چاپ شده و ما آن را به نقل از سایت روزنامه کد خبر: DEN ۱۰۰۲۷۱۶ با کمی تلخیص در ادامه می آوریم :

« و اکنون با انقلاب صنعتی چهارم روبه رو هستیم که پایه های خود را بر انقلاب سوم بنانهاده است: انقلاب دیجیتالی که از میانه قرن گذشته به جریان افتاده است. مشخصه اصلی این انقلاب تلفیق تکنولوژی های مختلف است به گونه ای که مرزهای بین فیزیک، دنیای دیجیتال و بیولوژی بسیار کمرنگ شده است.

در مقایسه با دیگر انقلاب های صنعتی که نرخ رشد خطی داشته اند، انقلاب چهارم نرخ رشد نمایی از خود نشان داده است. به علاوه، این انقلاب باعث تحول و تغییر در تمامی صنایع و در تمامی کشورها شده است. عمق و وسعت این تغییرات منادی تغییراتی بنیادی و گسترده در سیستم تولید، مدیریت و سیاست گذاری بوده است. امکان دسترسی میلیاردها انسان به دستاوردهای دنیای نوین از طریق گوشی های همراه با توان بالای پردازش و ذخیره عظیم داده به معنای دقیق کلمه نامحدود است. گستره امکاناتی اینچنینی با در نظر گرفتن تحولات و نقاط عطف در تکنولوژی چندین برابر می شود: هوش مصنوعی، روبات ها، شبکه پیوسته الکترونیکیِ همه ادوات هوشمند، خودروهای بی راننده و مستقل، نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، چاپگرهای سه بعدی، علم مواد، ذخیره انرژی و محاسبات کوانتوم.

چالش ها و فرصت ها :

مانند انقلاب الکترونیک سوم، انقلابِ پیش رو نیز به طور بالقوه توان افزایش درآمد و رفاه و سطح زندگی ساکنان کره زمین را در خود دارد. تا به امروز، بیشترین کسانی که از این انقلاب سود برده اند، مصرف کنندگان بوده اند که به سادگی توانسته اند به دنیای دیجیتال وارد شوند. تکنولوژی با ارائه خدمات و محصولاتی جدید کارآیی و لذتِ ما را از زندگی مان افزایش داده است.

در آینده نیز نوآوری های تکنولوژیک می تواند معجزه ای را در طرف عرضه اقتصاد رقم بزند و کارآیی و بهره وری را در بلندمدت افزایش بدهد. هزینه های ارتباطات و نقل و انتقال ها به شدت کاهش خواهد یافت؛ زنجیره تأمین و تولید جهانی به نحو اثربخشی افزایش خواهد یافت و هزینه تجارت و بازرگانی متناسباً روند نزولی طی خواهد کرد، و همه اینها حاصلی جز رشد اقتصادی و شکل گیری بازارهای جدید نخواهد داشت.

چالش اصلی این انقلاب جدید همان طور که اقتصاددانانی چون «اریک برینجولفسن» و «اندرو مک آفی» به آن اشاره کرده اند افزایش نابرابری درآمدهاست و به ویژه به شکلی که بازار نیروی کار را دچار تشنج و انحراف می کند. تحلیل مکانیزم افزایش نابرابری در عصر انقلاب چهارم چندان پیچیده نیست: اتوماسیون شدن فرآیند تولید در ابعاد بسیار وسیع و جامع، جانشین شدن ماشین و رایانه ها به جای تفکر و مهارت نیروی کار باعث کاهش بازده نیروی کار به طور کلی و به طور خاص و برجسته تر در برابر بازده سرمایه شده است. به این ترتیب سرمایه دار نفع بیشتری می برد و طبقه متوسط و ضعیف تر که منشأ اصلی درآمدش دستمزد است متضرر می شود. البته نمی توان نادیده گرفت که جانشینی تکنولوژی به جای نیروی کار در مجموع باعث ایجاد مشاغلی می شود که در مقایسه با دوره های قبلی امنیت و مطلوبیت و حتی درآمد بالاتری دارند.

اثرگذاری بر فضای کسب و کار:

علاوه بر بازار کار، سمت تولید اقتصاد نیز دچار تغییرات، جانشینی ها و جابه جایی های اساسی شده است. تغییر در شیوه های تولید و مکانیزم های رفع نیازهای فرآیند تولید، در کنار بهره گیری از دنیای دیجیتال و فضای مجازی و دسترسی نامحدود به منابع تحقیق و توسعه، بازاریابی و کشف بازارهای جدید، روش های نوین در فروش و توزیع کالاها همگی باعث جابه جایی عمیق و تغییرات وسیع در سمت تولید شده است. براساس همین تغییرات شرکت های تازه وارد که به ابزارهای نوین مجهز هستند به سادگی و با سرعت زیاد توانسته اند بازار را تصاحب کنند و شرکت های موجود و سابقه دار را که حتی به خوبی مدیریت می شدند از بازار بیرون برانند. سمت تقاضای اقتصاد نیز همزمان با دیگر بخش ها دچار تغییرات بنیادین و اساسی شده است. افزایش شفافیت در بازارها و اطلاعات، آگاهی و درگیری عمیق و وسیع مصرف کنندگان درباره فرآیند تولید و مکانیزم بازار و همچنین تغییر رفتار مصرف کنندگان به سبب شبکه های مجازی از جمله تحولات طرف تقاضا بوده است. این شرایط جدیدِ تقاضا خود باعث تغییر رفتار تبلیغاتی و بازاریابیِ تولیدکنندگان و شرکت ها و نیز ارائه خدمات و نحوه فروش و تحویل کالاها شده است. تغییرات متقابل در عرضه و تقاضا به واسطه توسعه تکنولوژی خود باعث تحولات در ساختار صنایع و بازارهای موجود شده است؛ واقعیتی که می توان نشانه های آن را در ظهور «اقتصاد مشارکتی» تشخیص داد.

تأثیر بر دولت ها :

با گسترش نفوذ تکنولوژی های دیجیتال بین آحاد جامعه، ارتباط بین شهروندان و دولتمردان بسیار نزدیک تر می شود. آنها قادر خواهند بود بر رفتارها و عملکرد سیاست گذاران نظارت بیشتری داشته باشند و نظرات و نقدهای خود را در ابعاد وسیع تری به گوش آنها برسانند و حتی خط مشی آنها را در بسیاری موارد تغییر دهند. به همین دلیل می توان گفت قدرت تا حدی در سطح جامعه توزیع می شود یا حداقل از انباشت و انحصار قدرت روی شخص یا اشخاص محدود جلوگیری می کند. دولت ها نیز در سمت دیگر این بازی می توانند نظارت و کنترل بسیار قوی تری بر شهروندان داشته باشند.

در این بازی جدید و در رویارویی با قواعد جدید بازی، رمز بقا انطباق پیدا کردن با فضای دگرگون شده است. دولت ها باید خود را با فضای شفاف جدید وفق بدهند و بتوانند پذیرای ایده ها و نظرات شهروندان باشند تا توان رقابتی خود را حفظ کنند.

انقلاب صنعتی چهارم، در کنار همه اثرات مذکور، ماهیت و معنای امنیت ملی و بین المللی را تغییر خواهد داد، همچنان که تاکنون نشانه های آن را می توان ردیابی کرد. تاریخ جنگ، ارتباطات بین المللی و امنیت ملی و بین المللی، تاریخ نوآوری های تکنولوژیک بوده است؛ و عصر جدید نیز مستثنا از این قاعده نیست. درگیری ها و جنگ های این عصر ماهیتی دوگانه و مبهم دارند. در این جنگ ها صرفا مانند جنگ های سنتی استراتژی ها و تکنیک ها تعیین کننده نیست بلکه بازیگرانِ غیر داخلی نیز نقشی حتی برجسته تر ایفا می کنند. در این نزاع، مرزهای مفاهیم و کلماتی چون جنگ و صلح یا نظامی و غیرنظامی بسیار کمرنگ می شود: جنگ سایبری نمونه نوظهوری از این واقعیت است. ظهور تکنولوژی های جدید در ابزارها و شیوه های جنگ مانند سلاح های بیولوژیکی نگرانی های جدید را همراه داشته و خواهد داشت: گروه قلیلی می توانند در مسیر عقاید و بدعت های خود فاجعه ای عظیم به بار بیاورند. البته روی دیگر سکه را نیز باید دید: تکنولوژی، ابزارهای دفاعی و چندین برابر اثرگذارتر را به کشورها داده است؛ سلاح هایی با توان، گستره و دقت بالاتر برای کاهش قابل توجه خسارات جنگی؛ سپر دفاع موشکی شاید نمونه ای از این دست باشد.

اثرگذاری بر آحاد جامعه :

انقلاب نه تنها بر شیوه زندگی ما بلکه بر ماهیتِ وجودی ما و هویت و تعریفی که ما از خود داریم تاثیر گذاشته است: تعبیری که از حریم خصوصی داریم، ایده مالکیت در همه ابعاد خود، رفتار و الگوی مصرفی، زمانی که صرف کار یا تفریح می شود، پرورش مهارت ها، نحوه ملاقات و ارتباط و تعبیر و تعریف ما از ارتباط با دیگر انسان ها همگی در دنیای نو تغییر ماهوی پیدا کرده اند. در مجموع ما به سمت انسان ها و انفاسِ «عددی (کمی) شده» پیش می رویم. فهرست این تغییرات برخلاف موارد بخش های قبلِ این نوشته، نامحدود است چرا که مرز آن تخیل و اندیشه آدمی است.

شکل دهی به آینده :

نه تکنولوژی و نه اثرات و تحولاتِ برآمده از ظهور آن امری بیرونی و عاملی خارجی نیست که بشر توانایی کنترل بر آن را نداشته باشد. تک تک انسان ها در جهت دهی به این روند و مسیر تکامل آن مسؤول هستند. به همین دلیل ما باید، در اتحاد و هماهنگی با یکدیگر، از مزایا و موهبت های آن بهره بگیریم و مسیر این انقلاب صنعتی چهارم را آگاهانه در جهت اهداف و ارزش های مشترکمان پیش ببریم.

ه ) تمدن غرب مدرن همچنان زنده است :

ما در این مقالات خود ، از سه تمدن نام بردیم ، تمدن ایران هخامنشی ، که محور آن دوآلیسم لاهوتی بود و مظهر اسم جمالی ابتدایی خدا بود ، تمدن یونان و روم باستان ، که محور آن کاسموس گرایی بود و مظهر اسم جلالی ابتدایی خدا بود ، و تمدن اسلام و ایران ، که محور آن قرآن کتاب توحید بود و مظهر اسم جمالی پیش آمده خدا بود ، این سه تمدن همگی منقضی گشته اند ( گرچه آثاری از آنان باقی است ) ولی تمدن چهارم یعنی تمدن غرب مدرن ، که روح آن انسان گرایی است و مظهر اسم جلالی پیش آمده خداست ، همچنان زنده و پویاست. باید توجه داشت که غرب مدرن علیرغم اشکالات و مشکلاتی که دارد همچنان می تازد .

گرچه ما امیدواریم تمدن اشراق که پنجمین تمدن تاریخ است و مظهر اسم اعظم خداست ، و با وقوع انقلاب اسلامی ملت ایران نوید ایجادش ایجاد شده است جایگزین تمدن غرب مدرن شود اما حقیقت این است که این یک آرزو است و محقق شدن آن بستگی به عوامل متعدد و متنوعی دارد .

در حالی که تمدن غرب مدرن با مطرح کردن جهانی سازی که چیزی جز غربی سازی دیگر امم و ملل نیست عرصه را بر همه شبه تمدن ها تنگ کرده است و سعی دارد با تبدیل جهان به دهکده جهانی به کدخدایی غرب و با ارزش های فرهنگی سیاسی اقتصادی غربی ، جهان را یک سر غربی سازد و همانطور که فرانسیس فوکویاما گفته : « امروزه نظام لیبرال دمکراسی به ویژه بعد از فروپاشی اتحاد شوروی به صورت یک جریان غالب و مسلط درآمده است، که، همه کشورها و جوامع باید، در برابر آن تسلیم شوند، آخرین حد تلاش ها و مبارزات ایده لوژوی های مختلف در نهایت در قالب ایدولوژی (لیبرال دمکراسی) سربرآورده است. بنابر این تصور این که نظام سیاسی بهتر و مناسب تری به عنوان آلترناتیو و یا بدیل جایگزین این نظام شود وجود ندارد. » بنابراین در چنین شرایطی دم زدن از تمدن نو کاری سخت و صعب است . اما این کار صعب اگر به ناکارآمدیهای تمدن غرب مدرن آگاه شویم کمی آسان می شود .

در واقع می توان با رفع اشکالات تمدن غرب مدرن ، تمدن جدیدی ایجاد کرد . البته باید توجه داشت که بیشتر اشکالات غرب مدرن مربوط به عرصه اخلاق جنسی ، و معنویت و عدالت می شود ( که مساله بحران عدالت در غرب در جنبش وال استریت یا جنبش ۹۹ درصد قابل مشاهده است ) و می توان امید داشت به وسیله اخلاق جنسی و معنویت و عدالت مشترک در ادیان ابراهیمی ( به ویژه اسلام که دین خاتم است ) تمدن جدیدی ایجاد کرد و بشر را از حیطه تمدن چهارم ، که بسیاری از مشکلات مادی بشر را رفع کرده و می کند ، وارد حیطه پنجمین تمدن که مرحله رشد و تکامل اخلاقی و معنوی است و تمدنی کامل است که مظهر اسم اعظم خداست ، وارد کرده و زمینه را برای ظهور انسانیت کامل و انسان کامل که موعود همه ادیان است مهیا کرد .

منابع :

۱ آراسته خو ، محمد (۱۳۸۶ ) وامداری غرب نسبت به شرق به ویژه اسلام و ایران در حوزه علم ، معرفت و دانایی.تهران : انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

۲ بکر ، کارل لوتوس و فردریک دنکاف (۱۳۸۴) سرگذشت تمدن . ترجمه علی محمد زهما . تهران : انتشارات علمی و فرهنگی .

۳ بورکهارت ، یاکوب ( ۱۳۷۶ ) فرهنگ رنسانس در ایتالیا . ترجمه محمد حسن لطفی . تهران : انتشارات طرح نو .

۴ دورانت ، ویل و آریل ( ۱۳۷۰ ) تاریخ تمدن .جلد دهم ( بخش دوم ) روسو و انقلاب . ترجمه ضیا الدین علایی طباطبایی . تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی

۵ دولاندلن ، ش (۱۳۷۳ ) تاریخ جهانی جلد دوم از قرن شانزدهم تا عصر حاضر . ترجمه دکتر احمد بهمنش . تهران : انتشارات دانشگاه تهران .

۶ رابرتس ، جان موریس (۱۳۸۶) تاریخ جهان ( از آغاز تا پایان قرن بیستم ) ترجمه منوچهر شادان . تهران : انتشارات بهجت

۷ زرشناس ، شهریار . مقاله انقلاب فرانسه . باشگاه اندیشه ( به نقل از سایت پرسمان دانشجویی ).

۸ شریعتی ، علی ( ۱۳۷۵ ) تاریخ تمدن ( جلد دوم مجموعه آثار ۱۲) . تهران : انتشارات قلم

۹ شواب ، کلاوس (۱۳۹۴ ) " چهارمین انقلاب صنعتی چیست؟ " ترجمه حمید نوغانی .در روزنامه دنیای اقتصاد مورخ ۸ بهمن ۱۳۹۴ ( به نقل از سایت روزنامه ).

۱۰ فلاورز ، سارا ( ۱۳۸۱ ) اصلاحات . ترجمه رضا یاسایی . تهران : انتشارات ققنوس

۱۱ غفاری فرد ، عباسقلی ( ۱۳۸۷ ) تاریخ اروپا ( از آغاز تا پایان قرن بیستم ). تهران : انتشارات اطلاعات.

۱۲ لوکاس ، هنری ( ۱۳۶۸ ) تاریخ تمدن جلد دوم از نوزایی تا سده ما . ترجمه عبدالحسین آذرنگ . تهران : انتشارات کیهان .

۱۳ کوریک ، جیمز . آ ( ۱۳۸۱ ) انقلاب صنعتی . ترجمه مهدی حقیقت خواه . تهران : انتشارات ققنوس .

۱۴ ویکی پدیای فارسی . مدخل اصلاحات پروتستانی ، انقلاب صنعتی و رنسانس .

رضا مهریزی