حرف زدن از حال، برگرداندن تاریخیت وضعیت

ساخت وبلاگ

پنجشنبه گذشته سمینار «امر اجتماعی چیست؟» در مؤسسه پرسش برگزار شد. در این سمینار ابراهیم توفیق درباره «وضعیت طبیعی و دولتی که نمی شود»، عادل مشایخی درباره «امر اجتماعی، سیاست، تاریخ» و محمد امین قانعی راد با موضوع «قبض و بسط امر اجتماعی» سخنرانی کردند. آنچه در ادامه می آید متن سخنرانی ابراهیم توفیق و عادل مشایخی در این جلسه است.

یک تقسیم بندی آکادمیک وجود دارد میان علوم سیاسی و علوم اجتماعی. این تصور می تواند به وجود آید که در امر سیاسی از دولت حرف می زنیم و در امر اجتماعی از جامعه. قصد من کنارگذاشتن چنین تفکیک بی معنایی است. راجع به جامعه نمی توان حرف زد مگر راجع به نظم حرف زد و راجع به نظم نمی توان حرف زد مگر یک نظریه جامع انتقادی راجع به دولت داشت. علوم سیاسی ما از حیث ساخت آکادمیک و گفتاری نظریه دولت را ناممکن می کند. حال آنکه پرداختن به امر اجتماعی تدوین نظریه انتقادی دولت را الزام آور می کند. مقصود من از نظریه دولت برای مثال نظریه گرامشی است که دولت را جمع جامعه سیاسی و جامعه مدنی می داند. یا دقیق تر، آن طور که پولانزاس نظریه دولت را «تراکم یافتگی یک رابطه اجتماعی» تعریف می کند. تراکم یافتگی ناظر به نظمی است که بدون شناخت آن نمی توان توضیح داد نیروهای اجتماعی چگونه شکل می گیرند، چگونه جایابی می شوند، در چه منطق دانش- قدرتی، در چه مناسباتی، قرار می گیرند و سوژه سازی می شوند. بدون نظریه انتقادی دولت نمی توان به این مسائل پرداخت. به این معنا امر اجتماعی، برخلاف ظاهر، با فاصله گیری از زندگی روزمره اتفاق می افتد. غرق شدن در زندگی روزمره کاری است که در دو دهه گذشته مطالعات فرهنگی انجام داده، ولی از این طریق نمی توان راجع به نظم هایی که در آن به سر می بریم گفت وگو کرد.

دو گرایش وجود دارد که در اینجا به آنها می پردازم. اول، به صورت روزافزونی با نقد تاریخ نگاری نخبه گرا روبه روییم و ضرورت نوشتن تاریخ اجتماعی. این نگاه به تاریخ کمتر در آکادمی و بیشتر بیرون از آن اتفاق می افتد، جایی که «درباره ایران» کار می کنند. در این زمینه کارهای برجسته ای صورت گرفته همچون تلاش های عباس امانت، توکلی طرقی، نجم آبادی، عباس ولی و بسیاری دیگر. بدون این کارها بحث راجع به نوشتن تاریخ اجتماعی ممکن نبود. ولی معضل این نوع تاریخ اجتماعی فرودستان که دستاوردهای زیادی داشته این است که چون جای دیگری اتفاق می افتد ناگزیر باید به استلزاماتی پاسخ دهد که معلوم نیست ربط دقیق آن به نظام دانش ما چیست بلکه در نظم دانش دیگری، در آرشیو دیگری، اتفاق می افتد و به ملزومات آن پاسخ می دهد. در نتیجه در وضعیت بینابینی قرار می گیرد. از طرفی توجه دارد که در نظام دانش ما چه می گذرد چون باید آن را نقد کند، و از طرف دیگر به استلزامات دیگری پاسخ می دهد. تاریخ اجتماعی در درجه اول باید نسبتش را با آرشیو نظام دانش ما روشن کند. آرشیو به معنای فوکویی کلمه مراد است: کلیتی که در امکان پذیرکردن قرائت هایی قرائت های دیگر را ناممکن می کند.

گرایش دیگری که مبارک است و باید تقویت شود و در حاشیه حاشیه نظام دانش اتفاق می افتد روی آوردن به نقد اقتصاد سیاسی است. ولی این گرایش نیز ارتباطی با نظم دانش ما برقرار نمی کند. این گرایش به درستی پیش فرضی ضمنی دارد که ما در وضعیت هم زمان و مشابه با مابقی جهان قرار داریم. گرایش هایی عمومی در نظام مدرنیته و سرمایه داری وجود دارد که ما نیز تحت تأثیر آن نیروها و گرایش هاییم، ما بیرون از آن وضعیت نیستیم و در وضعیت تأخر تاریخی قرار نداریم. این پیش فرض نقد اقتصاد سیاسی است که بدون آن اصلا نمی تواند دست به تحلیل بزند. اما از آنجا که وجه تاریخی این گرایش ضعیف است و راجع به جایگاه خود، شرایط امکان سخن خود، تأمل نمی کند دچار نوعی «حال گرایی» می شود. در حال گرایی این خطر هست که نقد به نقد ایدئولوژی و افشاگرانه بدل شود و نتوان گذارهای نولیبرالی را که در جامعه، اقتصاد و دولت اتفاق می افتد متعین کرد. نولیبرالیسم ما چگونه اتفاق می افتد؟ صرف تأمل بر ساختارهای جهانی، مثلا به مدد هاروی، کافی نیست. این گرایش موجب می شود هم زمانی خود را با روندهای حاکم در جهان را چنان کلی بفهمیم که تکینگی و فردیت تاریخی وضعیتی را که در آن به سر می بریم موضوع تأمل قرار ندهیم.

دو گرایش تاریخ اجتماعی و نقد اقتصاد سیاسی را به لحاظ روشی و نظری کجا باید صورت بندی کنیم؟ من نام این جایگاه را نظریه انتقادی دولت می گذارم که متمرکز بر نظم است و به این سؤال محوری می پردازد: وضعیت ما چگونه انتظام یافته و در طول تاریخ دچار چه دگردیسی هایی شده است. به این معنا نظریه انتقادی دولت برای من برگرداندن تاریخیت وضعیت است، ایجاد امکان تبارشناسی وضعیتی که امروز در آن قرار داریم.

مواجهه با نظم دانش ما مواجهه با گزاره ها و تصریحاتی است که وضعیت ما را توضیح می دهند و آن چنان آن را بدیهی می انگارند که جای تحلیل باقی نمی ماند. مثلا، نظریه استبداد در تحلیل تاریخ ایران سخن گفتن را ناممکن می کند. ما با نظم دانش خاصی مواجهیم که وضعیت ما را یک وضعیت نامتعین گذار از یک سنت به یک تجدد تعریف می کند. این نظم دانش گذشته تاریخی ما را که حدود ٢٠٠ سال بدون هیچ انقطاعی تداوم داشته به عنوان کلیتی در نظر می گیرد که می توان درباره آن به عنوان یک پدیده یکدست حرف زد. توأمان این گذشته را به پدیده ای ساکن تبدیل می کند. نوعی هستی که در آن «شدن» وجود ندارد، این تصویری است که از سنت ارائه می دهیم. در مقابل تصویری از آینده ارائه می دهیم که جای دیگری، در غرب، دموکراسی، سرمایه داری و... متحقق شده. آنگاه سنت را در انطباق با این تصویر از آینده توضیح می دهیم، از هر دوی اینها سنخ های آرمانی می سازیم که با واقعیت تاریخی خود ما و نیز واقعیت غرب بی ربطند. البته این موضوع بحث من نیست و به آن نمی پردازم. اما این صورت بندی نوع نگاه معینی بر ما تحمیل می کند که پیامدهای خاصی برای قرائت وضعیت خودمان دارد. وقتی سنت یکدست است و آینده نیز جای دیگری متحقق شده، باید کار عجیب و غریبی با زمان کرد. یک زمان سنت داریم (گذشته) که تحت شرایط معینی دچار گسست شده ولی این گسست درون بود نیست، نه حاصل دینامیسم درونی خود سنت بلکه حاصل مواجهه ما با غرب است. از درون این سنت امکان لحظه ورود اکنون ما به دوران مدرن مهیا نمی شود. آینده ای گریزناپذیر هست که باید به آن رسید. زمان حالِ بینابین وضع عجیبی می یابد، چون از درون گذشته استخراج نمی شود و قرار است از آینده بیاید. در نتیجه، وضعیت حال وضع برزخی، نامتعین و غامض می شود میان گذشته ای که نمی توانسته آینده را بسازد و آینده ای که برای ما نیست. بنابراین گفته می شود ما در وضعیت آستانه ای هستیم. حدود ٢٠٠ سال است که ما در وضعیت آستانه ای قرار داریم. در چنین نظم دانشی گزاره هایی تولید می شود که به لحظه حال بی اعتناست. چون حال واجد تعین نیست و طی این گذار می تواند تغییر کند خود لحظه حال موضوعیتی ندارد. تنها چیزی که می توانیم مسئله دار کنیم دوره گذار است. حرف زدن از حال به این ترتیب ناممکن می شود. سؤال این است: چطور می شود کسی به رغم اینکه در این وضعیت به سر می برد در جایگاهی قرار گیرد که بتواند راجع به آن حرف بزند؟ یعنی بگوید گذشته ما گذشته سکون است، آینده نیز از جای دیگری می آید و نظایر آن. او باید بیرون از وضعیت باشد که بتواند چنین حرفی بزند. بیرون بودگی چگونه امکان پذیر شده؟ از این طریق که بگوییم لحظه ای وجود دارد که در اثر مواجهه با غرب (شکست های ایران از روس، از دست دادن هرات، ...) عده ای به وضعیت عقب ماندگی ما آگاه شدند. این عده در جایگاهی قرار می گیرند که بتوانند راجع به وضعیت ما حرف بزنند. پس جایگاه سخنی امکان پذیر می شود که به رغم توصیف وضعیت بیرون از آن قرار می گیرد. پیش تر تصور من این بود که می توانیم این جایگاه را ردیابی کنیم و تبار آن را به طرح پرسش عقب ماندگی از سوی عباس میرزا برگردانیم. این لحظه ای است که یک سؤال «تاریخی» از منظر پیشرفت و ایده ترقی طرح می شود و وضعیت خود را عقب مانده توصیف می کند و از کسی که از آینده ای می آید می پرسد چرا ما عقب مانده ایم. ولی به تدریج مطالعات خودم و به ویژه پژوهش های دیگران از این دوره تاریخی مرا به این نتیجه رساند که نظریه گذار و این صورت بندی از گسست آگاهی (اینکه عده ای به وضعیت آگاه شدند) متأخرتر است. به گمانم، این صورت بندی در دهه ٤٠ شمسی شروع می شود و در زمینه مشخصی حرکت می کند. درواقع، با ارجاع معین به داده های تاریخی آنها را طوری صورت بندی می کند که از وضعیت سیال لحظه وقوع شان خارج و متصلب می کند. این صلب سازی را من عقلانی سازی می نامم، از طریق عالمانه و جامعه شناختی کردن. در دهه ٤٠ با دو رویکرد و چهره مهم روبروییم.

از یک طرف با فریدون آدمیت گسستی در تاریخ نگاری ما رخ می دهد. او می گوید باید جامعه شناسی تاریخ نوشت. از طرف دیگر، در یک گرایش ساختارگرا، تاریخ نگارانی همچون اشرف، کاتوزیان و دیگرانی داریم که نوعی صورت بندی ساختارگرایانه از این سکون تاریخی و لحظه گسست آگاهی در جنگ های ایران و روس به دست می دهند. به این اعتبار، این جایگاه سخن که در دهه ٤٠ به تدریج شکل می گیرد، از طریق تسخیر تاریخ انقلاب مشروطه برای خود نوعی تاریخ می سازد؛ یک تاریخ منسجم که معتقد است: در اثر گسست آگاهی نوعی اصلاح طلبی به وجود می آید که به نتیجه نمی رسد و در نتیجه انقلاب مشروطه به سمت تحول انقلابی ساخت استبدادی می رود. این پیشینه آدمیت، کاتوزیان، اشرف و دیگران است. در این بازخوانی و عقلانی سازی دهه های ماقبل (با شروع از اصلاحات امیرکبیر، انقلاب مشروطه، شکل گیری رژیم پهلوی) نوعی جایگاه سخن پدید می آید که من نامش را «جامعه شناسی تاریخی عقب ماندگی» می گذارم. این عقلانی سازی نوعی صورت بندی از وضعیت پس از گسست آگاهی را برای ما امکان پذیر می کند. می گوید تاریخ گذشته ما استبداد یا پاتریمونیالیسم بوده؛ حاکمی خودکامه که بر توده بی شکل آدم ها حکومت می کند و آنها نیز گاه به گاه سر به شورش بر می دارند. از لحظه ای که گسست آگاهی اتفاق می افتد وارد مرحله ای می شویم که ویژگی آن گرایش تاریخی استبداد (در کنار شورش های گاه و بی گاه توده) و اصلاح گرایی مبتنی بر حکومت قانون است. در نتیجه تاریخ معاصر ما در ١٥٠ سال گذشته فروکاهیده می شود به تقابل نیروی استبداد و نیروی اصلاحات. مشخص است که قائلان به این تقابل در واقع تاریخ خودشان را صورت بندی می کنند. در این صورت بندی بسیاری چیزها از دست می رود. ویژگی های دهه ٤٠ چیست که چنین گفتاری را امکان پذیر می کند؟ تحول در نظام دانش در سطح بین المللی و ملی؛ افزایش دانشگاه ها و تغییری عمده در نظام دانش. در نظام های دانش از جمله در دانشگاه دوره پهلوی تمرکز به طرز معناداری بر تاریخ و زبان است. ما در مرحله مدرنیزاسیون سیاسی و دولت - ملت سازی قرار داریم. در اینجا بازآرایی تاریخ مسئله ای تعیین کننده است و برای ما ایرانی ها زبان در این بازآرایی عاملی مهم بوده است.

فروکاستن وضعیت ما به تقابل استبداد و اصلاحات میدان نیرویی را که در آن دولت مدرن شکل می گیرد به گونه ای عرضه می کند که عملا نیروهایی رؤیت ناپذیر و گزاره ناپذیر می شوند. اگر به انقلاب مشروطه برگردیم سؤالی که از دهه ٤٠ به بعد همچنان مطرح می شود این است که آیا حکومت پهلوی نتیجه شکست انقلاب مشروطه است یا تداوم آمرانه آن؟ بازنویسی این سؤال امروز در انتخاب میان «مصدق یا قوام» دیده می شود. در این دوگانه عملا یک چیز مرکزی است: ما تاریخ را به گونه ای می نویسیم که در آن عده ای (در اینجا دیوانسالاران و اشرافیت قاجار) دست به اصلاحات و تنظیماتی می زنند که دولت از وضعیت استبدادی به وضعیت قانونی رهنمون شود. این افراد موفق نمی شوند. سپس گروه روشنفکرانی شکل می گیرد که این ایده را رادیکال می کنند، تصوری باستان گرایانه از نقطه اوج ایران به دست می دهند، به افول آن و شکل گیری جامعه ای می پردازند که در آن می تواند استبداد رخ دهد چون مردمان ایران در یک امتزاج منفی از گوشه و کنار سرزمین خود گرد هم آمده اند و در دوران مشروطه به بازسازی آن اصل می پردازند. به این ترتیب، انقلاب مشروطه از یک طرف به عنوان بازگشت قانون فهمیده می شود و از طرف دیگر قرار است ملت را بسازد. پس با دوگانه ای روبه رو می شویم که در آن این سؤال امکان پذیر می شود: پهلوی ادامه آمرانه مشروطه یا شکست آن؟ اگر از منظر قانون طلبی بنگرید شکست مشروطه است، اگر از منظر دولت -ملت سازی تداوم آن. ولی در اینجا یک چیز به طور بنیادی گم می شود: گذار ما به دوران مدرن در قرن نوزدهم حاصل هم نشینی گسست های متعددی است که تجدد خاصی را امکان پذیر می کند. ما در وضعیتی قرار می گیریم که قرار است ممالک محروسه ایران به دولت سرزمینی ترجمه شود، ملوک الطوایف باید تبدیل به دولت مدرن شود که وحدت سرزمینی به وجود می آورد، نظام امپراتوری باید به نظام دولت -ملت ترجمه شود. ویژگی نظام امپراتوری این است که به ناگزیر گردهم آیی یک کثرت اقلیمی، جغرافیایی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و غیره است. همگون کردن این کثرت از دو حال خارج نیست: یا آن را به گفتار تقابل اصلاحات و استبداد فرو می کاهیم و کثرت را به عنوان بار تاریخی تلقی می کنیم که باید از دوش برداریم تا وضع مدرن ممکن شود. یا این گرایش موجب می شود نتوانیم انقلاب مشروطه را از منظر دیگری بخوانیم، از این منظر که کثرت می تواند خود را در جای دیگری بازسازی کند. انقلاب مشروطه را نباید فقط از منظر تنظیمات دید. این انقلاب در لحظه ای تعیین کننده حاصل بده بستان میان مجلس ملی و انجمن های ایالتی-ولایتی است به محض حرف زدن از انجمن ها دیگر با جامعه ای روبرو نیستیم که بگوییم برهوت بوده و هیچ وقت هیچ چیز نداشته است. معلوم می شود نوعی نظم اجتماعی وجود داشته و تناظری با ساخت امپراتوری دارد. این نظم در یک لحظه می کوشد خود را در وضع دولت-ملت بازآرایی کند. منتها در تاریخ نگاری ما انجمن ها در مقام «غوغائیان» ارزیابی می شوند، به عنوان مزاحم تنظیمات و اصلاحات، مزاحم شکل گیری حکومت قانون. به این ترتیب کثرتی که می خواهد خود را در وضعیت جدید بازسازی کند نادیده گرفته می شود. اگر بازسازی این کثرت را در تاریخ نگاری مدنظر قرار دهیم ترجمه امپراتوری به دولت-ملت می توانست نه به دولت آمرانه پهلوی بلکه به صورت دیگری بینجامد.

به طور خلاصه، جامعه شناسی تاریخی عقب ماندگی که از دهه ٤٠ به بعد شکل می گیرد این وجه از تاریخ ما را به شکلی نام گذاری می کند که برای ما رؤیت ناپذیر و گزاره ناپذیر می شود. ولی اگر بخواهیم نظریه انتقادی دولت را به عنوان تراکم یافتگی یک وضعیت اجتماعی تدوین کنیم باید بتوانیم پس پشت جریان تا به امروز غالب نیروهای مختلف را به بازی بیاوریم و بار دیگر صحنه را بیاراییم تا دریابیم چه نیروهایی دیده نشده اند، پس زده شده اند، به زیر برده شده اند، سوژه سازی شده اند تا آنگاه کسی همچون سریع القلم بگوید ما در وضعیت قبیله ای به سر می بریم. وقتی می گویید ما در وضع قبیله ای هستیم و باید این قبایل را انتظام داد یعنی راه حل آن دموکراسی نیست بلکه تنظیمات است، یعنی حرف ١٥٠ سال پیش. در این نام گذاری همان نیروی برابری طلب کثرت از پایین رؤیت ناپذیر می شود. در دوره اخیر، عملا در وضعیتی قرار داریم که برآمدهای نیروی برابری طلب ذیل دوگانه استبداد-اصلاحات آن چنان زیر گرفته می شود که نیروی اصلاح طلب با زیرگرفتن آن دائما پشتوانه ممکن اجتماعی خود را پس می زند و دائما نیرویی را امکان پذیر می کند که به غلط آن را استبداد می نامد. استبداد به معنای چیزی که گویا از درون سکون طولانی تاریخی همواره سر بر می آورد، حال آنکه نیروی تنظیمات و اصلاحات در نمی یابد آنچه استبداد نامیده است چه نقش تعیین کننده ای در امکان پذیری روابط قدرت ایفا می کند. به این اعتبار یک نیروی دیگر را نیز رؤیت ناپذیر می کند و آن نیروی هژمونیکی است که به نظر می رسد از همان بدو شکل گیری دولت-ملت در سلسله مراتب نظام قدرت وجه تعیین کننده بوده است.

مقالات بروز کشوری...
ما را در سایت مقالات بروز کشوری دنبال می کنید

برچسب : حرف زدن بچه از چه سنی,حرف زدن بعد از عمل بینی,حرف زدن کودک از چند ماهگی,حرف زدن نوزاد از چند ماهگی, نویسنده : محمد رضا جوادیان maghale بازدید : 167 تاريخ : سه شنبه 11 آبان 1395 ساعت: 12:16

خبرنامه