گروه های تکفیری و داعش، جهاد را چگونه معنی می کنند؟

داعش یک گروه تکفیری جهادگراست که بر فردانیت جهاد تأکید دارد تئوریسین های این گروه معتقدند جهاد علیه کفار امری فردی است باور به فردانیت جهاد پیامدهای متعددی دارد

اولا این باور باعث می شود فرد از زمینه اجتماعی گسسته شود. زمینه اجتماعی می تواند کشور، شهر، مذهب یا حتی خانواده باشد. به این ترتیب، فرد به جای آنکه در پیوندهای متعارف قرار گیرد، به اتم تبدیل می شود و مستعد جذب به بنیادگرایی. برای مثال در مقیاسی شدیدتر، یکی از نویسندگان زن دابق، ارگان رسمی داعش، نوشته ها و تأکید ویژه ای بر زنان جهان عرب و سنی داشت که اگر شوهرانشان به دولت اسلامی نپیوسته یا آن را تأیید نکرده اند، آنها از عقد ازدواج خارج اند و شوهرانشان بر آنها حرام هستند؛ بنابراین آنها باید به طور فردی به قلمرو داعش هجرت کنند.

ثانیا به دنبال این باور، فرد حتی نیازی به پیوستن به گروه و سازمان هم ندارد. داعش در پیام های عام زیادی که منتشر می کند، عموما توصیه می کند افراد حتی اگر به طور سازمانی عضو داعش نیستند، در مکانی که زندگی می کنند، رأسا و به اختیار خود قیام کنند و مثلا حتی با یک چاقو به کفار حمله کنند.

ثالثا و مهم تر اینکه اگر مرکزیت سازمان از بین برود و شرایطی به وجود آید که چیزی به نام داعش وجود نداشته باشد، این باور به فردانیت جهاد باعث می شود از خاکسترهای این جنبش، افراد جدیدی در دوره های دیگری و در جای دیگری همچنان ظهور کنند؛ یعنی میرایی جنبش تا حدود زیادی منتفی می شود.

اتفاقی که اخیرا در تهران رخ داد و در آن داعش به دو مکان خاص حمله کرد پیش از هر چیزی، یک پیام سمبولیک دارد. تکفیری ها دیگران را به دلیل بی باوری یا باور مشرکانه به توحید تکفیر می کنند. به عقیده آنها، شیوه های جدید حاکمیت (مثل پارلمان و تصویب قانون در آن) برخلاف سنت اسلامی و البته حرم گرایی شیعیان، دو نماد کفر است؛ بنابراین با حمله به این دو مکان، داعش در واقع مانیفست جهادگرایی تکفیری سلفی را برای جامعه ایرانی عرضه کرد.

افرادی که این حملات را انجام دادند، همگی ایرانی بودند. آنها از کشورهای بی کنترل مثل عراق یا سوریه یا از مناطق خاص، مانند چچن نیامده بودند. این افراد از داخل ایران و با مکانیسم فردانیت جهاد بود که به این گروه پیوسته بودند. آنها می توانستند هزار دلیل داشته باشند که به جای جهاد در ایران، در مناطق بی کنترل، مانند سوریه جهاد کنند، اما فردانیت جهادی بود که می توانست آنها را راضی به حمله تروریستی به تهران کند.

پادزهر فردگرایی جهادی دقیقا در جایی قرار دارد که جامعه ایرانی حداقل از خرداد ٧٦ دنبال می کند؛ یعنی جامعه مدنی و پیوندهای انجمنی. هر چه جامعه ما به سوی پیوندهای انجمنی برود، مخصوصا در مناطقی از کشور که از نظر اقتصادی و به ویژه مذهبی مستعد سمپاتی با جهادگرایان است، زمینه جذب افراد به جهادگرایان از بین می رود. از پیوندهای انجمنی احساسی مثل طرفداری از یک تیم فوتبال، علاقه مندی به فلان هنرمند یا سلبریتی تا پیوندهای میانه مثل عضویت در نهادهای مدنی محلی و تا پیوندهای بالا مثل عضویت در گرایش های سیاسی همگی می تواند در برابر جهادگرایی فردی مؤثر باشد و شهروندانی را که احساس محرومیت نسبی می کنند، در برابر جذابیت های جهادگرایی فردی مصون کند.

در مناطقی از جامعه که از فقر و محرومیت رنج می برد، روحانی و اصلاح طلبان توانستند بالاترین آرای شهروندان را جلب کنند. این یک پیام روشن دارد: آنها باوجود محرومیت ها همچنان امیدشان به سرزمین مادری است و در برابر وسوسه های آرمان شهری بنیادگرایانه مقاوم اند. اما فراموش نکنیم این وضعیت نیازمند تقویت و برنامه ریزی اجتماعی بیشتری است. اگر وضعیت مادی کشور در چشم انداز کوتاه مدت قابل تغییر نیست، از پیوندهای اجتماعی برای کاهش احساس محرومیت نسبی استفاده کنیم.

علی حاجلی