آیت الله العظمی خامنه ای مقام معظم رهبری چه دیدگاهی در موضوع نقش آرای مردم در مشروعیت نظام سیاسی دارند؟

دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری در پی مباحثی که به تازگی درباره دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی در موضوع نقش آرای مردم در مشروعیت نظام سیاسی مطرح شده است, در نوشتاری بیانات و دیدگاه های معظم له را پیرامون مسأله ولایت و حکومت اسلامی و نقش مردم در آن به طور خلاصه بررسی کرده است بنابر گزارش دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای, این متن برگرفته از خطبه ها و بیانات ایشان است که در مناسبت های مختلف ایراد شده لذا با اندکی تصرف و تلخیص در متن بیانات و در قالب پرسش و پاسخ تنظیم شده است تا دستیابی مخاطب ارجمند به فهم دقیق و شفاف دیدگاه های ایشان بهتر صورت پذیرد

دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری در پی مباحثی که به تازگی درباره دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی در موضوع نقش آرای مردم در مشروعیت نظام سیاسی مطرح شده است، در نوشتاری بیانات و دیدگاه های معظم له را پیرامون مسأله ولایت و حکومت اسلامی و نقش مردم در آن به طور خلاصه بررسی کرده است. بنابر گزارش دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، این متن برگرفته از خطبه ها و بیانات ایشان است که در مناسبت های مختلف ایراد شده؛ لذا با اندکی تصرف و تلخیص در متن بیانات و در قالب پرسش و پاسخ تنظیم شده است تا دستیابی مخاطب ارجمند به فهم دقیق و شفاف دیدگاه های ایشان بهتر صورت پذیرد.

۱. هدف از تشکیل حکومت در منطق اسلامی چیست؟

امیرالمؤمنین برای حکومت یک شأن واقعی قائل نیست؛ حکومت برای علی (علیه السلام) یک هدف نیست؛ برای او، حکومت ارزشی ندارد، باز هم حاضر نیست برای به دست آوردن یک مقام، یک جاه، از ارزش ها بگذرد؛ اما وقتی احساس می کند که وظیفه است، احساس می کند زمینه آماده است و او می تواند این نقش عظیم و اساسی را برعهده بگیرد، آن وقت قبول می کند. 22/3/1366 [۱] امیرالمؤمنین (علیه الصّلاهٔوالسّلام) بعد از قبول خلافت هم فرمود: «لو لا حضور الحاضر و قیام الحجهٔ بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلماء ان لا یقارّوا علی کظّهٔ ظالم و سغب مظلوم لألقیت حبلها علی غاربها»[۲]؛ اگر وظیفه من با توجه، قبول، بیعت و خواست مردم بر من مسجّل و منجّز نمی شد که در مقابل ظلم بایستم و با تبعیض مبارزه و از مظلوم دفاع کنم، باز هم قبول نمی کردم. یعنی امیرالمؤمنین می گوید من قدرت را به خاطر قدرت نمی خواهم... اگر قدرت برای مبارزه با ظالم در همه ابعاد ظلم و ستم- داخلی، اجتماعی و اقتصادی که حادترینش است- می باشد، خوب است. 26/9/1382 [۳]

۲. در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام آیا ولایت ناشی از نصب الهی است یا منوط به رأی مردم است یا در مقام تحقق آن، رأی و بیعت مردم نقش آفرینی دارد؟ به عبارتی دیگر آیا پذیرش و رأی مردم در مشروعیت و حقانیت حاکم اسلامی دخالت دارد؟ آیا نقش رأی مردم برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام صرفاً در تحقق زمامداری و حکومت و برای مقبولیت و کارآمدی وی است یا در اصل ولایت ایشان نیز مؤثر است؟

در اسلام به نظر مردم اعتبار داده شده است؛ رأی مردم در انتخاب حاکم و در کاری که حاکم انجام می دهد، مورد پذیرش قرار گرفته است. لذا شما می بینید که امیرالمؤمنین (علیه الصّلاهٔوالسّلام) با اینکه خود را از لحاظ واقع منصوب پیغمبر و صاحب حق واقعی برای زمامداری می داند، آن وقتی که کار به رأی مردم و انتخاب مردم می کشد، روی نظر مردم و رأی مردم تکیه می کند؛ یعنی آن را معتبر می شمارد و بیعت در نظام اسلامی یک شرط برای حقانیت زمامداریِ زمامدار است. اگر یک زمامداری بود که مردم با او بیعت نکردند، یعنی آن را قبول نکردند، آن زمامدار خانه نشین خواهد شد و مشروعیت ولایت و حکومت به بیعت مردم وابسته است یا بگوییم فعلیت زمامداری و حکومت به بیعت مردم وابسته است. 22/3/1366 [۴]

۳. آیا از منظر اسلام، بیعت و رأی مردم برای حقانیت زمامداری (حکومت) زمامدار کافی است؟

در اسلام هیچ ولایت و حاکمیتی بر انسان ها مقبول نیست، مگر اینکه خدای متعال مشخص کند. ما هرجا که در مسائل فراوان فقهی که به ولایت حاکم، ولایت قاضی یا به ولایت مؤمن -که انواع و اقسام ولایات وجود دارد- ارتباط پیدا می کند، شک کنیم که آیا دلیل شرعی بر تجویز این ولایت قائم هست یا نه، می گوییم نه؛ چرا؟ چون اصل، عدم ولایت است. این منطق اسلام است. آن وقتی این ولایت مورد قبول است که شارع آن را تنفیذ کرده باشد و تنفیذ شارع به این است که آن کسی که ولایت را به او می دهیم -در هر مرتبه ای از ولایت- باید اهلیت و صلاحیت یعنی عدالت و تقوا داشته باشد و مردم هم او را بخواهند. این منطق مردم سالاری دینی است که بسیار مستحکم و عمیق است. 26/9/1382 [۵]در اسلام مردم یک رکن مشروعیتند، نه همه پایه مشروعیت . نظام سیاسی در اسلام علاوه بر رأی و خواست مردم، بر پایه اساسیِ دیگری هم که تقوا و عدالت نامیده می شود، استوار است. اگر کسی که برای حکومت انتخاب می شود، از تقوا و عدالت برخوردار نبود، همه مردم هم که بر او اتفاق کنند، از نظر اسلام این حکومت، حکومت نامشروعی است. 26/9/1382 [۶] بنابراین، پایه مشروعیت حکومت فقط رأی مردم نیست؛ پایه اصلی تقوا و عدالت است؛ منتها تقوا و عدالت هم بدون رأی و مقبولیت مردم کارایی ندارد؛ لذا رأی مردم هم لازم است. 26/9/1382 [۷] مشروعیت دادن به رأی مردم و بیعت مردم، این یک اصل اسلامی است. 22/3/1366 [۸]

۴. آیا دخالت نظر و رأی مردم در مشروعیت حکومت، اختصاص به زمان غیبت دارد یا در زمان حضور امام معصوم نیز مطرح است؟ در این دیدگاه نقش مردم در فعلیت و اعمال ولایت چگونه مطرح می گردد؟

امیرالمؤمنین در نهج البلاغه منشأ حکومت را زور و اقتدار نمی داند و خود او هم در عمل این را ثابت می کند. از نظر علی (علیه السلام) منشأ اصلی حکومت، یک سلسله ارزش های معنوی است؛ ... او حکومت و ولایت امر مردم را ناشی از یک ارزش معنوی می داند، اما فقط این ارزش معنوی هم کافی نیست برای اینکه انسان فعلاً و عملاً حاکم و والی باشد، بلکه مردم هم در اینجا سهمی دارند و آن بیعت است... بیعت منجزکننده حق خلافت است؛ آن ارزش ها آن وقتی می تواند فعلاً و عملاً کسی را به مقام ولایت امر برساند که مردم هم او را بپذیرند و قبول کنند، که این مسأله در باب نقش مردم در حکومت باز مورد توجه قرار می گیرد. 29/2/1360 [۹]

۵. منشأ اصلی مشروعیت نظام جمهوری اسلامی از دیدگاه اسلام چیست؟

مشروعیت این نظام به تفکر اسلامی و به استواری بر پایه اسلام است؛ مشروعیت مجلس و رهبری هم بر همین اساس است. 7/3/1382 [۱۰] در نظام جمهوری اسلامی، اساس حرکت بر پایبندی به مبانی است. آن چیزی که به عنوان مبدأ مشروعیت این نظام محسوب می شود، یعنی ولایت الهی که به فقیه منتقل می شود، مشروط است به پایبندی بر احکام الهی. آن کسی که در رتبه رهبری نشسته است، اگر نسبت به آرمان های اسلامی، نسبت به قوانین اسلامی از لحاظ نظری یا عملی، بی قید شود، از مشروعیت می افتد و دیگر اطاعت او بر کسی واجب نیست، بلکه جایز نیست. این، در خود قانون اساسی، یعنی در خود سند اصلی انقلاب، ثبت شده است . 14/3/1385 [۱۱] مشروعیت من و شما وابسته به مبارزه با فساد، تبعیض و نیز عدالت خواهی است. این، پایه مشروعیت ما است. در نظام جمهوری اسلامی مبنای نظام و مشروعیت نظام متکی به حق و عدل است. 7/4/1389 [۱۲] مشروعیت ِ... همه ارکان و اجزای نظام اسلامی به رعایت احکام الهی است. 7/3/1371 [۱۳] مشروعیت همه ما بسته به انجام وظیفه و کارآیی در انجام وظیفه است. بنده روی این اصرار و تکیه دارم که روی کارآیی ها و کارآمدی مسئولان طبق همان ضوابطی که قوانین ما متخذ از شرع و قانون اساسی است، بایست تکیه شود. هرجا کارآمدی نباشد، مشروعیت از بین خواهد رفت. اینکه ما در قانون اساسی برای رهبر، رئیس جمهور، نماینده مجلس و برای وزیر شرایطی قائل شده ایم و با این شرایط گفته ایم این وظیفه را می تواند انجام بدهد، این شرایط، ملاک مشروعیتِ برعهده گرفتن این وظایف و اختیارات و قدرتی است که قانون و ملت به ما عطا می کند؛ یعنی این حکم ولایت، با همه شعب و شاخه هایی که از آن متشعب است، رفته روی این عناوین، نه روی اشخاص. تا وقتی که این عناوین، محفوظ و موجودند، این مشروعیت وجود دارد. وقتی این عناوین زائل شدند، چه از شخص رهبری و چه از بقیه مسئولان در بخش های مختلف، آن مشروعیت هم زائل خواهد شد. 31/6/1383 [۱۴]

۶. آیا خواست و رأی مردم در مشروعیت نظام اسلامی می تواند نادیده گرفته شود؟

هیچ کس در نظام اسلامی نباید مردم ، رأی مردم و خواست مردم را انکار کند. حالا بعضی، رأی مردم را پایه ی مشروعیت می دانند؛ لااقل پایه اعمال مشروعیت است. بدون آرای مردم، بدون حضور مردم و بدون تحقق خواست مردم، خیمه نظام اسلامی، سرِپا نمی شود و نمی ماند. 14/3/1378 [۱۵]

۷. تفکر دینی برای دستیابی به اهداف حکومت اسلامی و مشروعیت اِعمال ولایت (حاکمیت) تکیه بر چه امری دارد؟

در تفکر دینی، اساس حاکمیت دین و نفوذ دین و قدرت دین، تکیه به مردم است. تا مردم نخواهند، تا ایمان نداشته باشند، تا اعتقاد نداشته باشند، دین حاکم نمی شود... در قانون اساسی،... همه مراکز قدرت هم، مستقیم یا غیر مستقیم با آرای مردم ارتباط دارند و مردم تعیین کننده و تصمیم گیرنده هستند و اگر مردم حکومتی را نخواهند، این حکومت در واقع پایه مشروعیت خودش را از دست داده است. 4/12/1377 [۱۶]

پانویس: ۱. خطبه های نماز جمعه تهران، 22/3/1366/ ۲. نهج البلاغه (صبحی صالح)، خطبه ۳، ص: ۵۰./ ۳. بیانات در دیدار استادان و دانشجویان قزوین، 26/9/1382/ ۴. خطبه های نماز جمعه تهران، 22/3/1366/ ۵. بیانات در دیدار استادان و دانشجویان قزوین، 26/9/1382/ ۶. همان/ ۷. همان/ ۸. خطبه های نماز جمعه تهران، 22/3/1366/ ۹. بیانات در اولین کنگره بین المللی نهج البلاغه، 29/2/1360/ ۱۰. بیانات در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی، 7/3/1382/ ۱۱. بیانات در مراسم هفدهمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (رحمه الله)، 14/3/1385/ ۱۲. بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه، 7/4/1389/ ۱۳. پیام به مناسبت افتتاح چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی، 7/3/1371

۱۴. بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری، 31/6/1383/ ۱۵. خطبه های نماز جمعه تهران در دهمین سالگرد حضرت امام خمینی (رحمه الله)، 14/3/1378/ ۱۶. بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی، 4/12/1377