تحریم های جدید آمریکا علیه ایران؛ دورزدن برجام

رییس جمهور ایالات متحده آمریکا تلاش به سزایی در مخدوش کردن برجام و روابط ایران و آمریکا داشته است و هر چه از دوران رئیس جمهوری اش می گذرد خدعه های او بر علیه ایران آشکارتر می شود این بار دولت ایالات متحده با طرحی بر اساس تحریم های غیر هسته ای علیه ایران وارد مذاکرات شده است و قصد در ایجاد تحریم های جدیدی علیه ایران دارد بیستر بخوانید

بلاتکلیفی با برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) . دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده هنوز نمی داند که قرار است با توافق هسته ای با ایران چه برخوردی داشته باشد: آن را حفظ کند یا تن به تبعات خروج از این توافق بدهد. ویترین به گونه ای چیده شده که گویا همه چیز برای دمیدن در سوت پایان توافق با ایران مهیا است: از موضع گیری های لفظی دونالد ترامپ که سابقه آن به روزهای رقابت های انتخاباتی در سال ٢٠١٦ بازمی گردد تا همین ٢٤ ساعت پیش و گفت وگو با رسانه امریکایی وال استریت ژورنال که در آن گفته بود تمایلی به اعلام پایبندی ایران به برجام نه در ماه آوریل داشته است و نه در هفدهمین روز از ماه جولای تا توسعه دادن دامنه حلقه تحریم های غیرهسته ای ایران.

رییس جمهور امریکا در شش ماه گذشته سابقه خوبی هم از خود در اتخاذ تصمیم های ناگهانی بر جا گذاشته است. در چشم برهم زدنی توافق با کوبا را که پس از نیم قرن به دست آمده بود برهم زد و تنها چند روز طول کشید تا اعلام کند که امریکا را دیگر در حلقه متعهدان به توافق آب و هوایی پاریس ندانید. با چنین رییس جمهوری سخن گفتن از تصمیم گیری های دسته جمعی در سطح بین المللی یا تعهدات امریکا به جامعه جهانی کار پرفایده ای نیست. شش ماه از دولت دونالد ترامپ گذشته است و در این مدت هربار رهبران مهم ترین متحدان امریکا از رییس جمهور این کشور درخواستی داشته اند یا به وی هشداری داده اند، کلیددار کاخ سفید دقیقا همان کاری را که از انجام آن منع شده بود انجام داده است. در چنین شرایطی توافق هسته ای با ایران به یکی از اصلی ترین اسباب بازی های ترامپ بدل شده است.

٤١٩ تشنه تحریم

مجلس نمایندگان امریکا روز سه شنبه به وقت محلی با ٤١٩ رای موافق در برابر ٣ رای مخالف به طرح شماره HR٣٣٦٤ که همزمان تحریم هایی را علیه سه کشور ایران، روسیه و کره شمالی وضع می کند، تصویب کرد. این طرح با اکثریت قاطع به تصویب رسید و البته آنچه در داخل امریکا و اروپا کمتر به آن پرداخته شد، تشدید تحریم های غیرهسته ای ایران بود. رابطه پرفراز و فرود روسیه و امریکا در چندماه اخیر و ولع بی حد و حصر دونالد ترامپ برای نزدیکی به مسکو عملا تمام توجه ها در سطح بین المللی را به سمت بخش هایی از این طرح که روسیه را هدف قرار داده، جلب کرده است.

گاردین در این مورد می نویسد: «طرح شماره HR٣٣٦٤ مخلوطی از تحریم ها را علیه روسیه به دلیل دخالت هایش در انتخابات ٢٠١٦ امریکا، علیه کره شمالی به دلیل برنامه هسته ای نظامی این کشور و علیه ایران به دلیل فعالیت های نظامی آن وضع کرده است. سه نفری که به این طرح رای منفی دادند سه جمهوریخواه با گرایش های لیبرال بودند. این طرح درست مانند همه اتفاق هایی که در کنگره در شش ماه اخیر رخ داده با سر و صداهای بسیار همراه بود. در چندهفته اخیر اختلاف ها میان کنگره و کاخ سفید در مورد این طرح بالا گرفت و این در حالی بود که اصلی ترین دلیل اختلاف دولت با آن بسته شدن دستان رییس جمهور امریکا برای برداشتن تحریم های روسیه با توسل به دستورهای اجرایی بود. طرح اولیه که در مجلس سنا کلید خورده بود نیز با ٩٨ رای مثبت در برابر ٢ رای مخالف به تصویب رسیده بود و البته در آن طرح تنها سرنوشت ایران و روسیه بود که به هم گره خورده بود و خبری از نام کره شمالی در متن نبود. اما در نهایت میزان تنش میان پیونگ یانگ و واشنگتن به اندازه ای در چندهفته اخیر به خصوص پس از آزادی و مرگ دانشجوی امریکایی بازداشت شده در کره شمالی متشنج شد که نام این کشور نیز در زمره کشورهای مورد تحریم قرار گرفت. به دلیل همین تغییر و برخی اصلاحات جزیی دیگر این طرح دوباره باید از مجلس نمایندگان به مجلس سنا برای تایید فرستاده شود که پیش بینی می شود این روند سریع تر صورت گرفته و طرح روی میز رییس جمهور امریکا در کاخ سفید قرار بگیرد. هرچند که مقام های مسوول در کاخ سفید و نزدیک به دونالد ترامپ می گویند که رییس جمهور این طرح را بررسی خواهد کرد اما تقریبا می توان با قاطعیت نسبی از امضای آن توسط رییس جمهور سخن گفت. حتی اگر سناریوی وتوی طرح توسط رییس جمهور را هم در نظر بگیریم بازهم با توجه به ٩٨ رای مثبت در مجلس سنا و ٤١٩ رای در مجلس نمایندگان این طرح در صورت بازگشت هم با برگشت وتو و اجرایی شدن روبه رو خواهد شد. سخنگوی کاخ سفید در بیانیه ای پس از اعلام نتیجه رای گیری در مجلس نمایندگان گفت: در حالی که رییس جمهور خواهان تحریم های شدید علیه ایران، کره شمالی و روسیه است اما ما متن این طرح را به خوبی مرور خواهیم کرد و منتظر می مانیم تا طرح از مجلس سنا روی میز رییس جمهور ترامپ قرار بگیرد.»

گاردین در ادامه گزارش خود می نویسد: «این طرح درست در روزی به تصویب رسید که جراد کوشنر، داماد دونالد ترامپ، در کمیته اطلاعاتی مجلس نمایندگان حاضر شد تا در مورد ارتباط کمپین ترامپ با روس ها توضیحاتی ارایه کند. دخالت روس ها در انتخابات سال ٢٠١٦ امریکا، سوژه تحقیقاتی بسیاری از نهادهای اطلاعاتی و امنیتی امریکا به شکل همزمان است و این در حالی است که دولت ترامپ بارها و بارها هرگونه ارتباط میان کمپین انتخاباتی خود و روسیه را تکذیب کرده است.»

تنظیم طرح با توجه به برجام

به طرح شماره HR٣٣٦٤ از حیث تحریم هایی که متوجه ایران کرده است از دو لنز متفاوت می توان نگاه کرد: در یک تعبیر که اتفاقا ساده ترین آن هم است، می توان تشدید تحریم های غیرهسته ای را نشانه ای برای عزم جدی ترامپ در راستای خارج شدن از برجام دانست. در تعبیر دیگر اما جنس تحریم های قیدشده در متن گواه این است که همگی به گونه ای تنظیم شده اند که نقض برجام به حساب نیایند. زمانی که جرقه های اولیه نگارش پیش نویس این متن زده شد بندهایی در آن گنجانده شده بود که هرکدام از آنها می توانستند ناقض برجام باشند. در رایزنی های ثانویه این بندها در متن نهایی که در مجلس سنا به تصویب رسید همگی حذف شدند. در این اصلاح تمام موارد تحریمی که می توانست نقض برجام به حساب آید حذف شدند و این کار به اندازه ای با دقت صورت گرفته است که حتی مواردی که می توانست شش سال دیگر نقض برجام به حساب آید نیز از داخل پیش نویس اولیه حذف شدند. (عمر تعهدات ایران از سه تا ٥ سال و از ٨ تا ١٠ و ١٥ سال متغیر است) . به عنوان نمونه، موانعی در این قانون وجود داشت که امکان خارج شدن نام افراد از لیست تحریم ها را که بر اساس توافق باید در روز انتقال (چهارمین تاریخ مهم، روز انتقال یا Transition Day است. روز انتقال ٨ سال بعد از روز پذیرش خواهد بود. البته در یک حالت روز انتقال می تواند زودتر از ٨ سال باشد و آن در صورتی است که مدیرکل آژانس بین المللی انرژی هسته ای اعلام کند که این آژانس به این نتیجه رسیده است که کلیه مواد هسته ای ایران صرفا برای اهداف صلح آمیز مورد استفاده قرار می گیرند. در آن روز، اتحادیه اروپا و ایالات متحده امریکا اقدامات مندرج در بندهای ٢٠ و ٢١ ضمیمه ٥ برجام را انجام خواهند داد. به طور خلاصه تحریم هایی که در روز اجرا تعلیق شده بودند در این تاریخ لغو خواهند شد و تحریم هایی که در آن روز تعلیق نشده بودند، در این روز تعلیق خواهند شد. همچنین اشخاص و نهادهایی که در پیوست های ٢ و ٤ از ضمیمه ٢ برجام نام آنها ذکر شده است در این تاریخ از فهرست تحریم ها خارج خواهند شد. از جهت تقویمی این تاریخ ١٩ اکتبر سال ٢٠٢٣ خواهد بود.) انجام می گرفت، به نظر کنگره منوط می کرد و این موانع هم در اصلاحات برداشته شدند. شیوه ای که در طرح HR٣٣٦٤ در مورد تحریم های ایران وضع شده متکی بر ارزیابی رییس جمهور امریکا پس از ٥ سال از آغاز اجرای حکم است. در حقیقت در این طرح به رییس جمهور اختیار حفظ برجام را داده اند و قانون مانع از باقی ماندن رییس جمهور در برجام نخواهد شد.

در حالی که گرفته شدن اختیارات رییس جمهور برای تعلیق موقت یا پایان دادن به تحریم های روسیه در رسانه های امریکایی سر و صدای بسیاری به راه انداخته و به قطع ید اجرایی ترامپ و شکست کاخ سفید تعبیر شده است همین مساله در مورد تحریم های ایران نیز مصداق دارد. این مساله بدان معنا است که رییس جمهور امریکا برای لغو تحریم های ایران که در طرح HR٣٣٦٤ آمده اند باید به کنگره مراجعه کند و این تناقضی با برجام نخواهد داشت چرا که تحریم های دربرگیرنده برجام از متن اولیه حذف شده اند.

تجمیع تحریم های غیرهسته ای

این طرح در چهار حوزه حقوق بشر، تروریسم، موشکی و تسلیحاتی تحریم هایی را متوجه ایران می کند که همه این تحریم ها در حوزه های غیرهسته ای قرار دارد. با این طرح، هیچ تحریم جدیدی وضع نمی شود و هیچ کدام از تحریم هایی که توسط برجام برداشته شده بودند، بازنمی گردند. در متن برجام به صراحت آمده است که نه تنها بازگرداندن تحریم های هسته ای خلاف است بلکه اعمال همان تحریم ها با عناوین جدید نیز نقض به حساب خواهد آمد. همه تحریم هایی که در این قانون وضع شده اند در حال حاضر هم وجود دارند و قانون جدید صرفا تجمیع همه تحریم های موجود غیر هسته ای امریکا است که در گذشته هم بر ایران تحمیل شده بود. در هرکدام از بخش های مربوط به تحریم های ایران اعم از حقوق بشر یا تحریم های مربوط به ادعای حمایت ایران از گروه های تروریستی ابتدا به دستورهای اجرایی یا قوانین موجود در مورد این تحریم ها که قبلا تصویب رسیده و در حال اجرا شدن هم است، استناد می شود.

تحریم های فهرست محور نه موضوع محور

دومین مساله مهم در طرح تحریمی HR٣٣٦٤ این است که این طرح فهرست محور است و در چهار حوزه ای که قید شده است فهرست های موجود توسعه پیدا کرده اند. این بدان معنا است که طرح HR٣٣٦٤ موضوع محور نیست و به عنوان نمونه ما شاهد اضافه شدن تحریم در موضوع انرژی یا حمل و نقل نیستیم. وی در فهرست های موجود افراد بیشتری را وارد لیست تحریم ها می کند یا به دولت این اختیار را می دهد که افراد بیشتری را وارد فهرست تحریم های موجود کند. کسانی که وارد لیست تحریم می شوند نیز با دو محدودیت روبه رو خواهند شد: ویزای ورود به امریکا برای آنها صادر نخواهد شد و اگر اموالی در خاک امریکا داشته باشند، این اموال مسدود خواهد شد.

برجام دست امریکا در تحمیل تحریم های موضوعی را بست

این در حالی است که تحریم هایی که علیه روسیه در این قانون وجود دارد در بخش های انرژی، کشتیرانی، حمل و نقل، بخش راه آهن و معدن و فلزات است و همگی موضوعی هستند اما در بخش ایران تحریم ها فهرست وار هستند. این همان بخشی است که تفاوت حصول برجام با مقطعی که توافق هسته ای وجود نداشت را نشان می دهد. برجام، دست کنگره و دولت امریکا را در وضع تحریم های موضوعی جدید علیه ایران بسته است. توافق هسته ای ایران با ١+٥ به طرف مقابل این اجازه را نمی دهد که لایحه تحریمی جدی را علیه ایران به تصویب رسانده و اجرایی کنند. کاری که کنگره امریکا با چراغ سبز کاخ سفید انجام می دهد تجمیع تحریم های غیرهسته ای ایران و سر و صدا کردن در مورد آنها است. نکته ای که قابل کتمان نیست اما مستحکم تر شدن تحریم های غیرهسته ای ایران با این طرح است. به عنوان نمونه در این طرح تمام دستورهای اجرایی رییس جمهور به قانون بدل شده اند لذا رییس جمهور نمی تواند به راحتی این دستورها را لغو کند و اختیارات رییس جمهور را در خصوص نوع رفتار با تحریم های ایران محدود کرده است. می توان گفت که نظام موجود در مورد تحریم های غیرهسته ای ایران مستحکم تر از قبل شده است اما دستان کنگره نشین ها برای وضع تحریم ها در موضوعات و حوزه های جدید مانند امور نفتی یا حمل و نقل یا انرژی بسته شده است.

درحالی که برخی طرح HR٣٣٦٤ را با عناوین پرطمطراقی مانند مادر تحریم ها توصیف می کنند و نگاه به جزییات آن هم نشان از تداوم خصومت ورزی های امریکا در مقابل ایران حتی در فضای پسابرجام دارد اما نکته ای که در طرح این تحریم ها و همچنین متن صریح این طرح وجود دارد این است که اثرات روانی آن بیش از اثرات اجرایی آن است. با این طرح باید منتظر گسترده تر شدن لیست افراد تحریمی بود و می توان گفت که فضای منفی که پیرامون ایران شکل خواهد گرفت نیز پررنگ تر از قبل خواهد بود.

آیا HR٣٣٦٤ خلاف برجام است؟

مطالعه بند به بند طرح HR٣٣٦٤ نشان می دهد که هیچ کدام از بندهای این طرح نقض فاحش برجام به حساب نمی آیند اما ایران با استناد به مواد ٢٦ تا ٢٩ برجام می تواند ادعای نقض را مطرح کند. در این بندها بر اجرای برجام با حسن نیت و در فضایی سازنده، خودداری از هر حرکتی که اجرای موفقیت آمیز برجام را تحت تاثیر قرار دهد تاکید شده است. همزمان با طرح این ادعا باید توجه داشت که برجام، تفاهمی چندجانبه است و زمانی که ایران مساله نقض این توافق با استناد به چنین بندهایی را در جمع تمام اعضای ١+٥ مطرح می کند برای هر گونه مقابله با امریکا به اجماع نیاز دارد. با توجه به اینکه در طرح HR٣٣٦٤ نه تحریم های هسته ای برداشته شده برگشته اند و نه تحریم موضوعی جدیدی علیه ایران وضع شده است نمی توان سایر اعضای ١+٥ حتی اعضایی مانند روسیه و چین را هم متقاعد به رای دادن به نفع ایران در پروسه شکایت کرد. مساله ای که در اینجا وجود دارد این است که به سهولت نمی توان ادعای نقض فاحش برجام با طرح HR٣٣٦٤ را مطرح کرد و برای آن ادله هم از متن طرح آورد. از سوی دیگر نمی توان هر نقضی را فاحش خواند و در چارچوب تعریف شده در برجام هم هر نقضی منجر به توقف تعهدهای طرفین نمی شود. عدم پایبندی اساسی در برجام به این معنا است که یکی از طرفین باید نسبت به تعهدات خود در برجام به شکل اساسی عدم پایبندی نشان دهد تا مصداق نقض فاحش باشد.

با این وجود جمهوری اسلامی ایران از زمان طرح این مساله در کنگره و پس از آنکه این طرح از سد مجلس سنا رد شد مخالفت های جدی خود با اجرایی شدن آن را اعلام کرد و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران در نامه ای به فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با استناد به ماده های ٢٦ تا ٢٩ در برجام مساله عدم پایبندی صحیح امریکا به تعهداتش در برجام را مطرح کرد.

هرچند که برخی از کارشناسان از عدم نقض صریح برجام با این طرح سخن می گویند اما جای اندک شکی وجود ندارد که تصویب و اجرایی شدن این طرح خلاف اصل حسن نیت است و اجرای موفقیت آمیز برجام را تحت الشعاع قرار خواهد داد. این همان اجرای سختگیرانه برجام که سیاست اول و آخر تندروهای امریکایی در به ستوه آوردن ایران از باقی ماندن در توافق هسته ای است. دونالد ترامپ آنچنان تشنه حفظ فضای منفی پیرامون ایران است که در جریان سفر به هامبورگ برای شرکت در نشست گروه ٢٠ نیز به جای ظاهر شدن در جامه رییس جمهور در قامت تخریبگری ظاهر شد که از رهبران جهان می خواست از تجارت با ایران سرباز زنند. اکنون نیز نمی توان کتمان کرد که در صورت تصویت طرح HR٣٣٦٤ در مجلس سنا و امضای آن توسط رییس جمهور همچنان فضای ابهام و ترس پیرامون ایران حفظ خواهد شد. این فضا می تواند برخی از بانک ها و کمپانی های بزرگی را که تاکنون از ترس همین اقدام های تنبیهی امریکا به تهران نزدیک نمی شدند، همچنان از بازار ایران دور نگاه دارد.

HR٣٣٦٤ سپاه را در لیست گروه های تروریستی قرار نمی دهد

یکی از مهم ترین نکته هایی که در این طرح وجود دارد و حاشیه های بسیاری هم به همراه داشته برخورد با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. تندروهای امریکایی تلاش بسیار زیادی کردند که سپاه را در قالب یک طرح یا لایحه به عنوان گروه تروریستی معرفی کنند. این تلاش ها زمانی مسکوت ماندند که چهره های اطلاعاتی و امنیتی امریکا در جلسات پشت پرده هشدار دادند که قراردادن نام سپاه در لیست گروه های تروریستی می تواند امنیت نیروهای امریکایی در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس را تحت الشعاع قرار دهد. برخلاف آنچه که در برخی رسانه های داخلی گفته می شود در این طرح HR٣٣٦٤ هم سپاه گروه تروریستی شناخته نمی شود. اما تحریم های موجود علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی همگی تجمیع می شوند. در ساختار سیاست داخلی امریکا ظرف ٤٠ سال گذشته قریب به ٥ قانون و دستور اجرایی روسای جمهور صادر شده که همگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را تحت تحریم های رنگارنگ قرارداده است. سپاه قدس نیز از سال ٢٠٠٧ میلادی در لیست تحریم ها قرار داشته است و کماکان هم باقی خواهد ماند. در این طرح دامنه ورود نام افراد بیشتر به تحریم به دلیل همکاری با سپاه پاسداران گسترش پیدا می کند. در این طرح قید شده است که همگی مقام های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و همه چهره های مرتبط با این نهاد تحت تحریم قرار خواهند گرفت. براساس این طرح دولت امریکا ٩٠ روز فرصت خواهد داشت که لیست افراد حاضر در سپاه یا مرتبطین با این گروه را تحویل بدهد تا نام آنها در لیست قرار بگیرد. کلمه Affiliate به معنای «مرتبطین با سپاه» معنای بازی دارد که همین مساله می تواند منجر به تعیین لیست بلندبالایی از جانب کنگره و کاخ سفید بشود. در متن HR٣٣٦٤ در حقیقت تحریم های موجود علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تکرار می شوند. تحریم هایی که فحوای آنها این است که هیچ فرد یا شرکت امریکایی حق داد و ستد و ارایه خدمات به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را ندارد و افراد حقیقی یا حقوقی غیرامریکایی که طرف معامله سپاه باشند نیز در معرض تحریم یا محرومیت از بازار و بانک های امریکایی قرار می گیرند. این تحریم ها در مورد سپاه پاسداران در حال حاضر هم وجود دارند. این تعریف گرفتار همان تبعات کلمه Affiliate است که در حقیقت مفهوم وسیعی را می تواند در خود جای دهد. برخی از خبرنگاران مسلط به حوزه ایران و امریکا که در واشنگتن مستقر هستند روز گذشته در صفحات توییتر خود تاکید داشتند که از آنجا که در متن قانون هیچ سخنی از در لیست گروه های تروریستی قرار گرفتن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به میان نیامده است بنابراین دستگاه های دولتی به خصوص وزارتخانه های خارجه و خزانه داری می توانند با اعمال سلیقه های شخصی به گونه ای کل سپاه را در لیست گروه های تروریستی قرار دهند که با توجه به هشدار نهادهای امنیتی و اطلاعاتی امریکا مبنی بر تبعات این اتفاق برای نیروهای امنیتی و نظامی امریکا در منطقه چنین چیزی بعید است.