احترام به آب در فرهنگ و ادبیات باستانی مقاله ای از انوشیروان منشی زاده

زرتشت پرسید ای آفریننده جهان هستی, چه کسی زمین را بیشتر شادمان کند اهورمزدا گفت ای اسپتمان زرتشت, کسی که بیشتر کشت کند و بیشتر بکارد و گیاهان بیشتر برویاند, آب در آورد و زمین بیشتر سیراب کند مکتوب زیر مقاله ای است از انوشیروان منشی زاده در باب احترام به آب در فرهنگ و ادبیات باستانی در ادامه بیشتر بخوانید

شیخ را گفتم. «چون از سماع فارغ می شوند، آب می خورند، معنی آن چیست؟» گفت: ایشان می گویند که آتش محبت در دل اثر کرد و از حرکت رقص دیگ معده تهی گشت، اگر آب بر وی نزنند، بسوزد.(۱)

آب همان که آتش دل را فرو نشاند، پلیدی و گناه از بدکاران بزداید، بر سر آبرو رفتگان و آلودگان آب ریزند، تا توبه شود از همه پلیدی ها و پلشتی ها و دوباره نزد خداوند عزیز گردند، آب بر چهره زنند، وضو سازند تا سر بر خاک سایند و سرور پاکان را بستایند. آفرینش آب همان آفرینش خلقت و پهنه هستی است. بدون آب خلقت تباه گشته و همه چیز نابود و نیست گردد.

در فرهنگ ایرانیان، همواره آب گرامی و بزرگ داشته شده و هرگز ایرانیان آب روان را به آلودگی ها نیالوده اند. استرابون جغرافی دان می نویسد: (ایرانیان در آب جاری استحمام نمی کنند، در آن لاشه و مردار و آن چه ناپاک است نمی اندازند.) قباد در اساطیر ایرانی از آب گرفته می شود. رودابه مادر رستم نامش از آب آمده است، فریدون برای نبرد با ضحاک و ستم کاران روزگار خویش می بایست از اروند رود بگذرد، بدون گذر از آب پیروزی بر بیدادگران امکان ندارد.

زرتشت پرسید: ای آفریننده جهان هستی، چه کسی زمین را بیشتر شادمان کند؟ اهورمزدا گفت: ای اسپتمان زرتشت، کسی که بیشتر کشت کند و بیشتر بکارد و گیاهان بیشتر برویاند، آب در آورد و زمین بیشتر سیراب کند.(سرود ۲۹ گات ها)

نیاکان ما هزاران سال پیش که به این سرزمین اهورایی ایران پای نهادند، با این رویداد روبرو گردیدند که سرزمین آنان با رودخانه های اندک و باران های کوتاه مدت همراه است.

خشکسالی و قهر باران همواره مشکل آنان می بود، آموختند که می بایست با خشکسالی به مبارزه پرداخت و بر آن چه آب های روان و رودخانه های بزرگ است به دیده احترام نگریست و از آلودن «آب» بر حذر بود. در آیِین و باور آنان آن گونه گرامیداشت «آب» جای گرفت که آناهیتا(ناهید) را فرشته و نگهبان آب دانستند. آناهیتا از فرشتگان ایرانی است که به او ستایش می ورزیدند برای این که یار و یاور آنان باشد، دست به قربانی کردن برای این فرشته پاسبان آب می زدند.

در گمان ایرانیان «آناهیتا بانویی است که در زورمندی برابر با تمام آب هایی است که بر روی زمین جاری است و به دریای فراخکرت می ریزد، وی بانو و سرپرست تمامی آب هاست، کسی است که هزار دریا و هزار رود دارد.»(۲)

ایرانیان جاودانگی و حیات جاودانه را در آب گمانه می بردند، آبی که نوشیدن آن حیات ابدی می آورد، برای رسیدن به آن طی ظلمات واجب بود. آب حیات بسیار کسان را تشنه و ناکام در ظلمات قرار داد. بسیار سر در این راه گذارند. ایرانیان می انگاشتند، همان گونه که جنگ و نبرد میان روشنایی و تاریکی گیتی را فرا گرفته و روشنایی را از اهورمزدا و تاریکی را از اهریمن می دانستند، ترسالی و باران های فراوان، خروش رودها، سرازیرگشتن آب های روان از دل کوه ها و چشمه ها از نعمت های خداوندی است. خشک سالی، قهر و سترون گشتن ابرها و گریز از آسمان ایران زمین از اهریمن است.

پس تعظیم و احترام آب های جاری و رودخانه ها در باور راستین آنان جای یافت. آناهیتا که پاسبان آب ها بود مورد ستایش قرار گرفت، معابد برای این نیایش ها ساخته شد. شاید همین باورها بود که سنگ تمدن و فرهنگ ایرانی را در رهگذر هزاران سال ساخته و تمدن و فرهنگ ایرانی را در پهنه گیتی گسترانید.

آب ریزگان یا آب ریزان جشن کهن ایرانی بود که قرن ها از سوی ایرانیان برگذار می شد که شوربختانه اندک اندک از خاطره فرزندان این خاک و بوم زدوده شد و هنوز گهگاه رگه هایی از آن در میان اقوام ایرانی دیده می شود. به امید آن که عزیز آنان به سلامت از سفر باز گردد، کاسه آبی بر پشت بام او پاشیده می شد تا فره آب بدرقه او باشد.

آبان، هشتمین ماه در تاریخ باستانی ایرانیان است. آبان به آب اختصاص داشت. گمان داشتند که سنت آب ریزان از نوروز باستانی که جشن بزرگ مردم ایران زمین است، سرچشمه گرفته است. چه آن که اهورمزدا برای احیای روان در گذشتگان به آسمان ها فرمود تا بر آنان ببارد، جان تازه بگیرد.

در شاهنامه فردوسی، جمشید پیشدادی با فرّه ایزدی به یاری خداوند، نخست مردمان را به ساختن آلت جنگ همچون زره و خُود رهنما گشت و بافتن و دوختن جامه را آموخت. با توجه به ارزش آب و گریز از آلودگی در فرهنگ ایرانی و سفارش به پاکی تن و جلوگیری از فرو رفتن مردمان در آب های جاری، جمشید فرمان می دهد که دیوان حمام و گرمابه را بنا کنند و به این روش ایرانیان نخستین مردمانی بودند که گرمابه را شناخته و ساختند:

از این پس که این ها شد آراسته

شهنشاه با دانش و خواسته

بفرمود دیوان ناپاک را

به آب اندر آمیختن خاک را

هر آن چه از گلِ آمد چو بشناختند

سبک خشت را کالبد ساختند

به سنگ و به گچ، دیو دیوار کرد

نخست از برش هندسی کار کرد

چو گرمابه و کاخ های بلند

چو ایوان که باشد پناه از گزند

با همه احترام که ایرانیان نسبت به آب داشته اند و آن را به عنوان یکی از عناصر چهارگانه (آب، باد، آتش، خاک) مورد ستایش فراوان قرار می دادند، با توجه به وضعیت آب و هوای ایران زمین، از خشکسالی ها در امان نمی ماندند. از این خشکسالی ها در اساطیر و تاریخ ایرانیان بسیار سخن آمده است. در گذر هزاره ها بر پهنهٔ ایران زمین به واسطه این خشکسالی ها، رودخانه ها خشکیده، آسمان بر زمین بخیل گشته، آدمیان بسیار به همراه طبیعت و جنگل ها در آفت خشکسالی نابود گشته اند. این موضوع نیز در شاهنامه فردوسی در بیان حماسه ها و رویدادهای تاریخی آمده است، در زمان قباد پادشاه ساسانی خشکسالی بر ایران زمین حاکم می شود به علت قحطی گسترده که زاییده خشکسالی است.

مزدک، پیشوای انقلابی، از سوی قباد به مشورت خواسته می شود و فرجام این انجمن آن است که انبارها و خزائن پادشاهی بر مردمان گشوده شود، مردمان به کاخ ها و انبارهای ثروتمندان هجوم آورده و شورش سرزمین ایران را فرار می گیرد:

ز خشکی خورش تنگ در جهان

میان کهان و میان مهان

ز روی هوا ابر شد ناپدید

به ایران کسی برف و باران ندید

بدیشان چنین گفت مزدک که شاه

نماید شما را به امید راه

دوان اندر آمد بر شهریار

چنین گفت کای نامور شهریار

به گیتی سخن پرسم از تو یکی

گرانی که پاسخ دهی اندکی

قباد سراینده گفتش بگوی

به من تازه کن در سخن آبروی

بدو گفت آن کس که مارش گزید

همی از تنش جان بخواهد پرید

یکی دیگری را بود پای زهر

گزیده نیابد ز تریاک بهر

سزای چنین مردگویی که چیست؟

که تریاک دارد درم سنگ بیست

چنین داد پاسخ ورا شهریار

که خونیست این مرد تریاک را

چو بشنید برخاست از پیش شاه

بیاید به نزدیک فریاد خواه

مزدک مردمان به ستوه آمده را به آرامش فرا می خواند. ستم دیدگان دادخواه که خشکسالی و گرسنگی خانمان آنان را درهم تنیده می خواهد تا به خانه و کاشانه خود باز گردند. مزدک به نزد قباد بازگشته از تباهی روزگار مردمان و آن چه که بر ایرانیان به ستم رفته باز می گوید:

چنین گفت کای نامور شهریار

کسی را که بندی ببند استوار

خورش باز گیرند زو تا بمرد

به بیچارگی جان و تن را سپرد

مکافات آن کس که نان داشت او

مرین بسته را خوار بگذاشت او

چنین داد پاسخ که میکن بُنش

که خونیست ناکرده بر گردنش

پاسخ خردمندانه از قباد همان بود که در دل و جان مزدک رخنه کرده، شادمانه به میان مردمان دردمند آمده و آنان را به تاراج انبارهای زورمندان و بیگانه از رنج و اندوه فرودستان فرا می خواند:

چو بشنید مزدک زمین بوس داد

خرامان بیامد ز پیش قباد

بدرگاه او شد به انبوه گفت

که جایی که گندم بود در نهفت

دهید آن به تاراج در کوی و شهر

بدان تا یکایک بیایید به بهر

دویدند هر کس که بد گرسنه

به تاراج گندم شدند از بنه

خشم آسمان، قهر طبیعت، سترون شدن ابرها در گذر زندگی ایرانیان به فراوانی پیش آمده است. مردمان ایران زمین دچار سختی ها و رنج های گسترده گردیده اند که بررسی این موضوع رسالت این نوشتار نیست. خردمندان و دانشمندان، هرگز خود را در برابر این آسیب ها تسلیم ننموده اند. اندیشه ایرانی راهگشای گرفتاری های تاریخی این مردمان بوده است.

احترام به آب در فرهنگ ما به آرامی ریشه دوانیده و عملاً به صورت یک نماد و واقعیت در برابر فرهنگ های بیگانه درآمد. این احترام مجر به بالندگی این نماد و ستایش مردمان جوامع دیگر گردید که وقایع نگاران درباره آن به گفت وگو پرداخته و به فخر و سرافرازی ایرانیان در این راستا باور داشتند. راه چاره دگر مقابلهٔ عملی در برابر طبیعت می بود. می بایست در برابر آن چیره گشت. کاریزها و قنات به کوشش و پای مردی پژوهش گران ایرانی و به دست زحمتکشان اندک اندک پای گرفت. داخل زمین سخت شکافته شد. چندین فرسنگ طول این قنات ها می بود.

فرجامین کار «آب» از دل زمین بر خاک های تفتیده سرازیر گشت، مادر چاه ها گرامی شمرده شد. گزاف نیست که گفته شود در هیچ گوشه و کناره این سرزمین پهناور نبود که قناتی حفر نشده باشد. این شاهکار دانش و فرزانگی و هنر دانایان ایرانی بود هنوز پس از قرن ها این قنات ها تشنگان را سیراب، کشتزارها را خرم و بارور و خنکای آب آن آرام بخش جسم و جان ایرانیان پاک نهاد است.

لازمهٔ حفظ این شاهکار بشری، احترام به قنات و مادرچاه آن نیز بود. قربانی کردن برای قنات رسم زمانه گردید، به هنگام خشکسالی و کاهش آب قنات، مردمان قربانی خود را به قنات تقدیم می کردند و در نگهداری و حرمت آن کوشش های بسیار به عمل می آمد، راز و نیاز با قنات همراه با دعاهای گوناگون گردید.

تلاش در برابر طبیعت گستاخ و بی رحم همت دیگر هنرمندان و فرزانگان ایران زمین را می طلبد. چه آن که در هنگام باران ها سهمگین قطره های باران، نه تنها مشکلی را از ایرانیان نمی زدود، بلکه سیلاب ها و رگبارها شهرها و کشت زارها را درهم می تنید. کوشش و زحمات مردمان بر باد می رفت، سیلاب ها در دل دریاها جای می گرفت، جز اندوه و نگریستن بر باد رفتن اندوخته ها و نابودی روستاها و شهرها دگر چیزی باقی نمی ماند.

آب که حرمت فراوان داشت، بی رحم می گردید و خشم او دامنگیر مردمان می گشت. اندیشه ساختن «بند» و «سد» از همین جا نشأت گرفت. تنها راه نبرد با خشم طبیعت همین بود. دانایان به همراه فرمانروایان فرزانه ایرانی به ساخت «بندها» روی آوردند. در میان دره ها و کوه ها با تلاش و پای مردی بندهای عظیم ساخته شد که خود شاهکاری دگر از فرزانگی و فرهمندان ایرانی بود و پس از گذشت روزگاران هنوز هم جا مانده است. این «بندها» در گوشه و کنار ایران زمین دیده می شوند که گونه ای دیگر از فرهنگ و تمدن راستین خود را به رخ جانیان کشیده اند.

——————————

پی نوشت:

۱ـ کتاب قصه های اشراق، شهاب الدین یحیایی سهروردی، قصه فی حالت طفولیت

۲ـ از ماهنامه آناهیتا و مقالات آن از جمله شادروان دکتر جابر عناصری و خانم دکتر معتکف، بهره فراوان برده ام.

۳ـ کتاب های شادروان جمشید سروشیان، از جمله «پاک تن»، آب و گرمابه، بهره بسیار برده ام.

۴ـ شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، مشهور به چاپ مسکو، از مأخذ است.