ده ذهنیت طرح واره ای

تعداد بازدید : ۱۸

ذهنیت طرح واره ای (schema modes)

احتمالا، مشکل ترین بخش نظریه طرحواره درمانی، مفهوم ذهنیت های طرح واره ای است. ذهنیت طرحواره ای عبارت است از : طرحواره ها یا عملکردهای طرحواره ای(سازگار یا ناسازگار) که درحال حاضر در سیستم پردازش اطلاعات فرد فعال شده اند. ذهنیت طرح واره ای ناکارآمد را می توان به عنوان بخشی از خویشتن در نظر گرفت که با طرح واره ها یا عملکردهای طرح واره ای خاصی ارتباط دارد و هنوز بطور کامل با سایر بخشهای خویشتن یکپارچه نشده است.

ذهنیت ها به چهار گروه اصلی تقسیم می شوند : ذهنیت های کودکانه،  ذهنیت های مقابله ای ناکارآمد، ذهنیت های والد ناکارآمد ، ذهنیت بزرگسال سالم. یکی از اهداف بزرگ طرح واره درمانی این است که به بیماران یاد بدهیم چگونه ذهنیت بزرگسال سالم را توانمند سازند تا بتوانند ذهنیت های ناکارآمد را خنثی کرده یا به گفتگو با آنها بپردازند.

پیدایش مفهوم ذهنیت

مفهوم ذهنیت اولین بار در رفتارهای اختلال شخصیت مرزی پدید آمد. به عنوان مثال گرفتن نمره بالا در تمام شانزده عامل پرسشنامه طرح واره یانگ توسط بیماران مبتلا به اختلال شخصیت مرزی چندان غیر معمول نیست. مدل اصلی طرح واره درمانی برای بیماران مبتلا به اختلال شخصیت مرزی مشکل است، زیرا این بیماران خیلی سریع از یک حالت عاطفی یا پاسخ مقابله ای افراطی به یک حالت یا پاسخ دیگر تغییر جهت می دهند. مثلا در یک لحظه ممکن است عصبانی و در لحظه دیگر غمگین، منزوی، دوری گزین، بی احساس، وحشت زده، تکانشگر یا مملو از خود بیزاری شوند. از آنجایی که تمرکز عمده مدل اصلی طرحواره بر سازه های صفت مانند، طرحواره یا سبکهای مقابله ای بود، لذا در نظر گرفتن این مدل، جهت تبیین پدیده تغییر حالتهای ناگهانی بیماران کافی به نظر نمی رسید.

طرح واره یا سبک مقابله ای صفتی است که ممکن است در یک لحظه فعال و بکار گرفته شود و در لحظه دیگر نشود. لذا در درمان اختلال شخصیت مرزی تصمیم گرفتیم از مدل صفتی فاصله گرفته و با ارائه ذهنیت های طرح واره ای به عنوان یک سازه مهم، به سمت مدل حالتی پیش برویم.

طرح واره ها و پاسخ های مقابله ای آنان در کنار یکدیگر گروه هایی را تشکیل می دهند که این گروه ها، بخشهایی از خویشتن آنها به شمار می روند. مثلا در ذهنیت کودک آسیب پذیر(vulnerable child)، عواطف یک کودک ناامید، ترسو، ضعیف، غمگین غالب است. وقتی بیماری در این ذهنیت قرار دارد ، ممکن است همزمان طرح واره های محرومیت هیجانی، رهاشدگی و آسیب پذیری در ذهن او فعال شوند. ذهنیت کودک عصبانی با عاطفه یک کودک عصبانی که اوقات تلخی می کند، مشخص می شود. ذهنیت محافظ بی تفاوت (detached protector mode) با فقدان هیجان و سطوح بالای اجتناب نمایان می شود. لذا برخی از ذهنیت ها در اصل ترکیبی از طرح واره ها هستند و سایر ذهنیت ها عمدتا نمایانگر پاسخ های مقابله ای می باشند.

اختلال شخصیت مرزی معمولا چهار ذهنیت را نشان می دهد: در یک لحظه بیمار در ذهنیت کودک رها شده (abandonment child mode) و در حال تجربه کردن درد طرح واره خودش است و لحظه بعد ممکن است به ذهنیت کودک عصبانی برود و خشم خود را بیان کند. او ممکن است به ذهنیت والد تنبیه گر برگردد و کودک رها شده را مجازات کند و نهایتا ممکن است در قالب محافظ بی تفاوتی درآید که هیجانات خود را بلوکه می کند و از دیگران جدا می شود تا از خودش محافظت کند.

در مجموع ذهنیت ها در راستای چند بعد زیر از فردی به فرد دیگر فرق می کنند :

• تجزیه شده ……… یکپارچه
• غیرقابل شناخت ………… قابل شناخت
• ناسازگار ……. سازگار
• افراطی ……. خفیف
• انعطاف ناپذیر ……. انعطاف پذیر
• خالص ……. ترکیبی

بیماران مبتلا به اختلال هویت تجزیه ای را می توان به عنوان شکلهای افراطی ذهنیت های ناکارآمد در نظر گرفت. افراد سالم می توانند همزمان بیش از یک ذهنیت را تجربه کنند، مثلا نسبت به واقعه ای هم غمگین باشند و هم خوشحال و همچنین ذهنیت های سالم نسبت به تغییر انعطاف پذیرترند.

تفاوت دیگر افراد سالم و آسیب دیده در شدت و اثربخشی ذهنیت بزرگسال سالم است. ذهنیت بزرگسال سالم می تواند ذهنیت های ناکارآمد را تعدیل کند. مثلا در هنگام عصبانیت، خشم و رفتارهای غیر قابل کنترل را مهار کنند.

ده ذهنیت طرح واره ای

ذهنیت های کودکانه ذاتی و همگانی هستند. چهار ذهنیت کودکانه عبارتند از :

۱-کودک آسیب پذیر : ذهنیتی است که معمولا اکثر طرح واره های مرکزی را تجربه می کند. این ذهنیت، تجارب تلخ و ناگوار کودک رها شده، کودک مورد بدرفتاری قرار گرفته، کودک محروم (deprived child mode)، کودک طرد شده (rejected child mode) را در بر می گیرد.

۲-کودک عصبانی : ذهنیتی است که بخاطر ارضا نشدن نیازهای هیجانی خود، عصبانی است و رفتارهای خشمگینانه را بدون توجه به پیامدهای آن ، ابراز می دارد.

۳-کودک تکانشگر / بی انضباط : ذهنیتی است که هر وقت دلش بخواهد هیجانها و رفتارهای دلخواه و امیال طبیعی خود را بدون توجه به پیامدهای احتمالی آن برای خود و دیگران بروز می دهد.

۴-کودک شاد : ذهنیتی است که نیازهای هیجانی او در حال حاضر برآورده شده اند.

سه ذهنیت مقابله ای ناکارآمد(تسلیم شده مطیع، محافظ بی تفاوت، جبران کننده افراطی) با سه سبک مقابله ای تسلیم، اجتناب و جبران افراطی همخوانی دارند و هرسه تای آنها به تداوم طرح واره کمک می کنند و عبارتند از :

۵-تسلیم شده مطیع : در مقابل طرح واره تن در می دهد و بار دیگر به کودکی ناامید و منفعل تبدیل می شود که باید تسلیم دیگران شود.

۶-محافظ بی تفاوت : با کمک گسستگی هیجانی، سو مصرف مواد، خودتحریکی، اجتناب از مردم و به کارگیری انواع فرار روانشناختی، از درد و رنج طرح واره فاصله می گیرد.

۷-جبران کننده افراطی : یا از طریق بدرفتاری با دیگران با طرح واره هایش می جنگد و یا به گونه ای افراطی تلاش می کند صحت طرح واره هایش را رد کند که در نهایت ارمغانی بجز ناکارامدی برای او به دنبال نخواهد داشت.

در ذهنیت والد ناکارآمد بیمار شبیه والدی می شود که ویژگی های او را درون سازی کرده است. دو ذهنیت آن عبارتند از :

۸-والد تنبیه گر : کودک را بخاطر بد بودن تنبیه می کند.

۹-والد پرتوقع : دائما برای برآورده ساختن معیارهای بلندپروازانه که در سر دارد به کودک فشار می آورد و او را تحت استرس قرار می دهد.

۱۰-ذهنیت بزرگسال سالم : دهمین ذهنیت است که تلاش می کنیم در فرایند درمان آن را از طریق تعدیل یا اصلاح یا بهبود سایر ذهنیت ها توانمند سازیم.

منبع : کتاب طرح واره درمانی / جلد۱ / جفری یانگ / ترجمه حسن حمیدپور / نشر ارجمند.