نخستین دوره مجلس شورای ملی

انقلاب مشروطیت و صدور فرمان تأسیس مجلس که یکی از مطالبات این رویداد بزرگ تاریخ سیاسی ایران بود, دستاوردی است که اینک یک قرن از آن می گذرد در مکتوب زیر به شرح چند و چون فرمان مشروطیت و چگونگی تشکیل نخستین دوره مجلس شورای ملی پرداخته ایم در ادامه بیشتر بخوانید

روز چهاردهم جمادی الثانی 1324 هجری قمری مطابق با یکشنبه 13 مرداد 1285 هجری شمسی و 5 اگوست 1906 میلادی، یک سال پس از آغاز جنبش مشروطیت، مظفرالدین شاه قاجار، در قصر صاحبقرانیه، فرمان مشروطیت را که به خط احمد قوام السلطنه نوشته شده بود، به شرح ذیل، خطاب به میرزا نصرالله خان نائینی مشیرالدوله، صدراعظم وقت، صادر کرد:

«جناب اشرف صدراعظم، از آن جا که حضرت باری تعالی جل شأنه سررشته ترقی و سعادت ممالک محروسه ایران را به کف کفایت ما سپرده و شخص همایون ما را حافظ حقوق قاطبه اهالی ایران و رعایای صدیق خودمان قرار داده، لذا در این موقع که رأی و اراده همایون ما بدان تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران و تشیید و تأیید مبانی دولت اصلاحات مقتضیه به مرور در دوائر دولتی و مملکتی بموقع اجرا گذاشته شود، چنان مصمم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان و علما و قاجاریه و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف، به انتخاب طبقات مرقومه، در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورد و به هیأت وزیران دولت‎خواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد، اعانت و کمک لازم را بنماید و در کمال امنیت و اطمینان عقاید خود را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات قاطبه اهالی مملکت، به توسط شخص اول دولت به عرض برساند که به صحه همایونی موشح و بموقع اجرا گذارده شود. بدیهی است که به موجب این دست‎خط مبارک نظا‎م نامه و ترتیبات این مجلس و اسباب و لوازم تشکیل آن را موافق تصویب و امضای منتخبین از این تاریخ مرتب و مهیا خواهد نمود، که به صحه ملوکانه رسیده و به عون الله تعالی مجلس شورای مرقوم که نگهبان عدل ماست افتتاح و به اصلاحات لازمه امور مملکت و اجرای قوانین شرع مقدس شروع نماید و نیز مقرر می داریم که سواد دست‎خط مبارک را اعلان و منتشر نمایید تا قاطبه اهالی از نیات حسنه ما که تماماً راجع به ترقی دولت و ملت ایران است کما ینبغی مطلع و مرفه الحال مشغول دعاگویی دوام این دولت و این نعمت به یزوال باشند- در قصر صاحبقرانیه، به تاریخ 14 شهر جمادی الثانی 1324 هجری در سال یازدهم سلطنت ما.»

با این همه، مردم فرمان مشروطیت را کافی ندانستند، متحصنین از تحصن خارج نشده و مهاجرین حاضر به بازگشت نشدند. مظفرالدین شاه ناچار مجدداً سه روز بعد فرمانی به این مضمون صادر نمود: «جناب اشرف صدراعظم، در تکمیل دست خط سابق خودمان مورخه 14 جمادی الثانی 1324 امر و فرمان صریحاً در تأسیس مجلس منتخبین ملت فرموده بودیم، مجدداً برای آنکه عموم اهالی و افراد ملت از توجهات کامله همایونی ما واقف باشند امر و مقرر می داریم که مجلس مزبور را به شرح دست خط سابق صریحاً دایر نموده بعد از انتخاب اجزاء مجلس، فصول و شرایط نظام مجلس شورای ملی را موافق تصویب و امضای منتخبین، به طوری که شایسته ملت و مملکت و قوانین شرع مقدس باشد، مرتب نمایند که بشرف عرض و امضای همایونی ما موشح و مطابق نظام نامه مزبور این مقصود مقدس صورت و انجام پذیرد.»

بعد از صدور این فرمان و قبول سایر درخواست مشروطه خواهان، صدراعظم و جمعی از تجار به قم و ری رفتند و علماء را بازگردانیده و متحصنین از تحصن خارج شدند. بدین ترتیب تدوین نظامنامه انتخابات توسط هیأتی متشکل از شاهزادگان، امرای قاجاریه، طبقه اعیان و اشراف، مالکین، تجار و اصناف، انجام و در روز ۱۷ شهریور ۱۲۸۵ نظامنامه انتخابات را با ۵۱ اصل آماده و به امضای شاه رساندند.

نخستین دوره مجلس شورای ملی

نخستین جلسه رسمی مجلس شورای ملی که یکی از مطالبات مشروطه خواهان و نوزاد مشروطیت بود در تاریخ 18 شعبان 1324 هجری قمری مطابق با یکشنبه 14 مهر ماه سال 1285هجری شمسی و 7 اکتبر 1906 میلادی در اتاق برلیان عمارت گلستان افتتاح شد و مظفر الدین شاه قاجار در آن روز بشدت بیمار بود به طوری که دو نفر زیر بازوان او را گرفته بودند به مجلس آمد و در حالی که به روی تخت قرار گرفته بود خطابه زیر را ایراد نمود و قبل از اینکه خطابه را ایراد کند. گفت «سالها در آرزوی چنین روزی بودم و خدای را شکر که به آرزوی خود رسیدیم» در این وقت از شدت تاثر و احساسات حال رقت و گریه به شاه دست داد و سپس نظام الملک، خطابه زیر را که به خط میرزا حسین عماد الکتاب قزوینی نگاشته شده بود به نام شاه، خواند:

بسم الله الرحمن الرحیم

«منت خدای را که آنچه سال ها در نظر داشتیم امروز به عون الله تعالی از قوه به فعل آمد و به انجام آن مقصود مهم به عنایات الهیه موفق شدیم، زهی روز مبارک و میمونی که روز افتتاح مجلس شورای ملی است، مجلسی که رشته های امور دولتی و مملکتی را به هم مربوط و متصل می دارد و علایق ما بین دولت و ملت را متین و محکم می سازد. مجلسی که مظهر افکار عامه و احتیاجات اهالی مملکت است، مجلسی که نگهبان عدل و داد شخص همایون ماست، در حفظ ودایعی که ذات واجب الوجود به کف کفایت ما سپرده. امروز روزی است که بر وداد و اتحاد ما بین دولت و ملت افزوده می شود و اساس دولت و ملت بر شالوده محکم گذارده می شود. امروز روزی است که یقین داریم رؤسای محترم ملت و وزیران دولت خواه دولت و امناء و اعیان و تجار و عموم رعایای صدیق مملکت در اجرای قوانین شرع انور و ترتیب و تنظیم دوایر دولتی و اجرای اصلاحات لازمه و تهیه اسباب و لوازم امنیت و رفاهیت قاطبه اهالی وطن ما بکوشند و هیچ منظوری نداشته باشند، جز مصالح دولت و ملت و منافع اهالی و مملکت و البته می دانید که نیت اساسی مقدسی که به ملاحظات شخصی، مشوب و مختل نشود و به اغراض نفسانی، فاسد نگردد. حالا بر انتخاب شدگان است که تکالیف خود را چنانچه منظور دولت و ملت است انجام بدهند. بدیهی است که هیچ کدام از شما منتخبین، انتخاب نشدید مگر بواسطه تفوق و رجحانی که از حیث اخلاق و معلومات بر اغلب از مردم داشته اید و خود این نکته باعث اطمینان خاطر و قوت قلب ماست. رجاء واثق داریم که با کمال دانش و بینش و بی غرضی در این جاده مقدس قدم خواهید زد و تکالیف خود را با کمال صداقت و درستی انجام خواهید داد ولی با وجود این، چون قاطبه اهالی را مثل فرزندان خود دوست داریم و نیک و بد آنها را نیک و بد خودمان می دانیم و در خشنودی و مسرت و غم و الم آنها سهیم و شریکیم، باز لازمست خاطر شما را به این نکته معطوف داریم که تا امروز نتیجه اعمال هر کدام از شما فقط عاید به خودتان بود و بس ولی امروز شامل حال هزاران نفوس است که شما را انتخاب کرده اند و منتظرند که شما با خلوص نیت و پاکی عقیدت به دولت و ملت خدمت نمایید و از اموری که باعث فساد است احتراز نمایید. پس باید کاری کنید که در پیش خدا مسئول و نزد ما شرمنده و خجل نباشید.

این پند و نصیحت ما را هیچ وقت فراموش نکنید و آنی از مسئولیت بزرگی که بر عهده دارید غافل نباشید و بدانید که خداوند متعال ناظر حقیقی اعمال ماست و حافظ حق و حقانیت است. خدا همراه شما، بروید مسئولیتی که بر عهده گرفته اید با صداقت و درستی انجام بدهید و به فضل قادر متعال و توجه ما، مستظهر و امیدوار باشید.»

هجدهم شعبان المعظم ۱۳۲۴ -۱۴ مهر ماه ۱۲۸۵

انتخابات صنفی

به موجب نظامنامه 32 ماده ای انتخابات، تعداد 60 نماینده از تهران و 96 نماینده از شهرستانها و در مجموع 156 نماینده از روز 28 رجب 1324 هجری قمری برابر با ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ هجری شمسی و 17 سپتامبر 1906 میلادی به نمایندگی مجلس انتخاب شدند.

در تهران نمایندگان این دوره مجلس به موجب ماده 6 نظام نامه انتخابات از بین طبقه اشراف و شاهزادگان، تجار و مالکان، روحانیون، اصناف و... انتخاب شدند. بدین ترتیب که هر صنفی نمایندگانی از بین خود تعیین و به مجلس می فرستاد. صنف اعیان و خوانین و ملاکین تهران دارای 13نماینده بودند که در رأس آنها مرتضی قلی خان (صنیع الدوله) قرار داشت و میرزا جواد خان (سعد الدوله)، میرزا محمود علامیر (احتشام السلطنه)، میرزا حسن خان(مشارالملک)، دبیرالسلطان، علی خان(نصرت السلطان)، حسن علی خان (نصرالملک)، میرزا محمد خان صدیق حضرت، میرزا اسماعیل خان(عون الدوله) حاج سید باقر سادات اخوی، سید یحیی لاریجانی (سید الحکما)، حاج سید ابراهیم اخوی تهرانی، میرزا محمود خان (مشاور الممالک)و سایر برگزیدگان این طبقه را تشکیل می داد.

صنف شاهزادگان قاجاریه 6 نماینده به نام های اسدالله میرزا شهاب الدوله، یحیی میرزا ثقه السلطنه، حاج امجد السلطان، میرزا احمدخان معظم الملک، امیرعلی خان امیرسلیمانی و حاج مجدالسلطنه را تعیین و به مجلس فرستادند. اما نمایندگان حجج اسلام و وعاظ و ذاکرین 4 نماینده به نام های شیخ علی مدرس نوری(در مجلس شرکت نکرد)، میرزا محمدطاهر تنکابنی، حاج سید نصرالله سادات اخوی و میرزا محسن مجتهد (پسر صدر العلما) را روانه مجلس کردند.

صنف تجار 10 نماینده به نام های میرزاحسن وثوق الدوله، حاج حسین امین الضرب، حاج محمد بوشهری معین التجار، حاج محمد اسماعیل تبریزی مغازه، حاج سید مرتضی مرتضوی، محقق الدوله، محمد تقی شاهرودی، حاج محمدعلی شالفروش، محمدقلی خان مخبرالملک، میرزا محمد تاجر اصفهانی و 24 نماینده اصناف شامل صرافان یک نماینده. صنف دوره گرد، نجار، چوب فروش، صندلی ساز، خراط، حصیر باف، تیر فروش، بزاز و حریرفروش یک نماینده. صنف خیاط، رفوگر، عبادوز، رخت دوز و قلاب دوز یک نماینده.صنف زرگر، دوات گر، آهنگر، نعل بند، میخ بر، نعل ساز، طارمی ساز و حلبی ساز یک نماینده. صنف بلور فروش و شیشه بر یک نماینده. صنف قصاب، دباغ، نخ فروش و بره فروش یک نماینده. صنف بقال، بنکدار، آجیل فروش، میوه فروش، علاف و رزاز یک نماینده. صنف علاقبند، زردوز، یراق دوز، یراق باف و زرکش یک نماینده. صنف مقنی، معمار، فخار، کوره پز، کاشی پز و کوزه فروش یک نماینده. صنف دلال یک نماینده صنف عطار، دوا فروش، چای فروش و سقط فروش یک نماینده. صنف کفش دوز، پاره دوز و خباز یک نماینده. صنف کلاه دوز، کلاه مال، پوست دوز و خزدوز یک نماینده. صنف پلوپز، چلوپز، آشپز، کبابی، کله پز و یخنی پز یک نماینده. صنف خرازی فروش و ساعت ساز یک نماینده. صنف یخدان ساز، سراج، لباف، پالان دوز، ترکش دوز و چادر دوز یک نماینده. صنف عصار، شماع، صابون پز، صابون فروش و نفت فروش یک نماینده. صنف مسگر، تفنگ ساز، کالسکه ساز، قداره ساز، ریخته گر و سفیدگر یک نماینده. صنف صحاف، موذهب، کاغذ فروش و کتاب فروش یک نماینده. صنف سمسار، حلاج، لحاف دوز و کهنه فروش یک نماینده. صنف قهوه خانه داران یک نماینده. صنف سلمانی، حمامی، یخچال، میراب و آب بند یک نماینده. صنف گیوه فروش، جوراب دوز و تخت فروش یک نماینده و صنف سیگارت و دخانیات یک نماینده.

نمایندگان زرتشتیان را ارباب جمشید و نماینده ارامنه (مسیحیان) را آیت الله سید محمد هادی طباطبایی و نماینده کلیمیان را آیت الله سید عبدالله مجتهد بهبهانی دو تن از رهبران مشروطیت بر عهده داشتند. به نوشته ناظم الاسلام کرمانی در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان:«منتخب طایفه ارامنه وکالت خود را واگذار و تفویض به آقای طباطبایی نمودند و حق خود را در انتخاب اول ساقط نمودند.» و «منتخب طایفه هنود، حق خود را در این انتخاب واگذار به آقای بهبهانی نمودند» (1) همچنین در کتاب رهبران مشروطه در شرح حال سید محمد طباطبایی تحت عنوان (وکیل ارامنه) آمده است: «در انتخابات دوره اول نظر بر این بود که از طرف اقلیت وکیل انتخاب نشود و حق انتخاب خود را به مسلمانان تفویض نمایند. به همین دلیل یهودیان وکالت خود را به سید عبدالله و ارمنیان وکالتشان را به طباطبایی تفویض کردند.» (2)

بدین ترتیب تعداد 60 نماینده از تهران. تبریز 12 نماینده. فارس 8 نماینده. خراسان 5 نماینده رشت 5 نماینده. اصفهان 5 نماینده (دکتر محمد مصدق از حوزه نمایندگان اصفهان) کرمان 6 نماینده. قم، لرستان، یزد، کاشان، کرمانشاه، مازندران، گرگان، قزوین و زنجان 2 نماینده. همدان، گلپایگان، اراک، نطنز، تنکابن، قوچان، شاهرود، کاشمر، بجنورد، قائنات و تربت حیدریه، فیروز کوه، دماوند، بروجرد، ملایر، خوانسار، خرمشهر، شوشتر و دزفول 1 نماینده. لاهیجان و لنگرود هم 1 نماینده و سایر نقاط کشور وکلای مردم ایران در مجلس اول شورای ملی بودند.

منابع:

1- تاریخ بیداری ایرانیان - ناظم الاسلام کرمانی – جلد سوم صفحه 636

2- رهبران مشروطه – ابراهیم صفایی - ص 213

آشنایی با تاریخ مجالس قانونگذاری در ایران (دوره اول تا دوره شانزدهم) – دفتر مطالعات بنیادین حکومتی- مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

مشروطیت ایران و قرارداد 1907-دکتر هوشنگ طالع