فتوت در عصر ایلخانی

از جنبه های بسیار مهم تاریخ اجتماعی ایران, رواج آیین جوانمردی و تشکیل جمعیت های جوانمردان یا فتیان است بنیاد این مسلک اجتماعی در ایران پیش از اسلام گذاشته شده است و یادگار دوره ای است که امتیازات طبقاتی بر مردم ایران سخت گران آمد و کسانی که ناکامی می کشیدند, این راه را درپیش گرفتند که از طبقات ممتاز با مردم سازگارتر و مهربان تر باشند دلیل دیگر اینکه این مسلک پیش از اسلام در ایران پیدا شده, این است که بسیاری از افکار مانویان در آن راه یافته است از طرفی در اواسط قرن دوم هجری که ایرانیان در گوشه و کنار و به ویژه در مشرق ایران و بیشتر در خراسان و سیستان در برابر بیدادگری ها و تعصب های نژادی امویان و دست نشاندگان آنان برخاستند, راهنمایان این جنبش های مردانه ملی بیشتر جوانمردان بودند مکتوب زیر مقاله ای است از سمیرا بهزادی ـ کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلام
در باب فتوت در عصر ایلخانی در ادامه بیشتر بخوانید

معنی لغوی فتوت، « بخشندگی، بخشش، مروت، جوانمردی و مردانگی» است. در اصطلاح اهل حقیقت آن است که خلق را به دنیا و آخرت از خویش نرنجانی. کف نفس از آزار رساندن به خلق، بخشش موجود، ترک شکایت از فقد موجود باشد.

بزرگترین راهنمای این دسته ابومسلم خراسانی در اوایل حکومت خلفای عباسی است. سالها بعد جمعیتی از عیّاران در شرق ایران به پاخاستند و علیه خلیفه قیام کردند که مهمترین شان جنبش حمزه آذرک در سیستان است. چهل و یک سال بعد از آن «صفاریان» برخاستند.جوانمردی رنگ طبیعی و عادی همه جنبش های ملی ایرانیان را در برابر سختگیری های دولتهای وقت چه پیش از اسلام چه بعد از آن در ایران داشته است.

فتیان در ایران

فتوت پدیده ای است که از بطن تصوف زاده شد. تعالیم و دستورالعمل های زندگی در این دو مکتب یکسان است و تفاوتشان در این است که فتوت نقش فعالانه ای در جامعه بر عهده می گیرد، در حالی که تصوف می تواند منزوی و دور از قیل و قال های اجتماعی به حیات خود ادامه دهد. دستورالعمل های صوفیانه انسان را از قیدهای دست و پا گیر می رهاند، همه را به یک زندگی اجتماعی یکسان و به دور از من و مایی فرا می خواند، فقیر و غنی و خاص و عام را در یک ردیف قرار می دهد، حق و حقیقت را چراغ راه خود می سازد. و «فتوت» انسان را از گوشه نشینی و انزوا به درمی آورد و او را وامی دارد که فعالانه بکوشد تا حق را به حق دار رساند.

با این طرز اندیشه و آرمان اجتماعی بود که مردم کوچه و بازار، کاسب و پیشه ور، زارع و دهقان به جنبش خاستند و نهضت های بزرگ و کوچک بر ضد بیدادگری به پا گشت. اهل فتوت معتقد بودند بسیاری چیزها در شریعت رواست که در فتوت روا نیست. با اهل فتوت اگر کسی بدی کند، ایشان در عوض نیکی می کنند، ولی در شریعت جزای بدی، بدی است. در همه حال عفو از جمله موارد والای این طریقت است.

اوج قدرت فتیان

اوج نیروی فتوتیان را در دوران الناصر عباسی می بینیم. این خلیفه زیرک جهت مهارکردن قدرت فزاینده فتیان در جهان اسلام، خود را رئیس کلشان اعلام کرد و درنتیجه بغداد مرکز فتوت گردید. با این عمل طریقه فتوت در سراسر جهان اسلام گسترش یافت و سلاطین، شاهزادگان و بزرگان و اشراف برای ورود در آن از هم پیشی می گرفتند و همین امر سبب شد که طبقه اشراف و دستگاه حاکمه در این فرقه مردمی راه یابند. هرچند که ناصر با در دست گرفتن ریاست فتیان در کار آن بود که قدرت فزاینده آن را مهار کند و در دست خود گیرد، و برای این منظور دستور داده بود تنها دولتمردانی در این سلک وارد شوند که کسوت جوانمردی را او بر تنشان کرده و سراویل (شلوار مخصوص فتیان) را از دست او گرفته باشند.

تشکیلات فتوت که در این عهد به صورت یک نوع حزب سیاسی اشرافی ـ نظامی درآمده و در سراسر ایران، بین النهرین، شام، مصر و آسیای صغیر گسترش یافته بود، در دوران اولیه حکومت مغول همچنان برقرار ماند، ولی تا حدی اهمیت گذشته اش را از دست داد. در تهاجم این قوم که در همه شئون نکث و شکست وارد آمد، در تشکیلات فتیان نیز دگرگونی و تفرقه پدیدار گشت.

در این زمان فتوت تغییر جهت داد و بار دیگر از موضع حکومتی بازگشت و جایگاه مردمی یافت و پشتیبان ضعیفان در برابر زورمندان شد و در برابر حکومت قرار گرفت. فتوت که تصوفی عامیانه و سنن و آدابش ساده، عملی و درخور فهم و درک عامه مردم بود، بار دیگر راه کوچه و بازار را در پیش گرفت. فتیان حفظ نظم شهر را عهده دار شدند و در مواقع گرفتاری چون قحط و ناامنی و مصائب ناشی از جنگها و بلایای طبیعی، به کمک مردم می شتافتند و گاه حکومت ها نیز از آنان یاری می طلبیدند.

در عهد مغول

عهد مغول را یکی از پرجنب و جوش ترین و زنده ترین ادوار فتوت می یابیم. در این زمان به خصوص دست تشیع از آستین فتوت بیرون آمد و چون حربه ای کارساز در برابر ستم بیگانه قد علم کرد. به جرأت می توان فتوت را شاخه تصوف متشیع خواند؛ هرچند که دستجات فتیان سنی نیز وجود داشتند در سراسر دنیای اسلام پراکنده بودند. فتوت در قالب تشیع که نیروی فعال سیاسی را در خود نهفته داشت و هدفش رسانیدن حق به حقدار و برقراری عدل و داد در جامعه بود، بهتر جا گرفت.

این موج در دوره مغول چنان بالا گرفت که آنان نیز بدان پیوستند و افرادی از ایلات جزء مریدان پیران درآمدند و برخی از آنان نیز مقام جوانمردی را تا آنجا پیمودند که در صف اقطاب قرار گرفتند. عیاران و جوانمردان از این نیروی بیگانه در مقاصد سیاسی سود می جستند. گروههای شیعی برای پیشبرد هدفهای خود از وسایل گوناگونی بهره می گرفتند. دراویش در بازارها و میدان های شهرها مردم را گرد می آوردند، به مدح امام علی(ع) می پرداختند و منقبت اهل بیت را می خواندند و پهلوانان و عیاران از آنان حمایت می کردند.

به سبب اوج گیری نیروی فتوت در آن عصر، تشکیلات این سازمان گسترده و نیرومند، توسعه و شکوفایی و توان فراوان یافت و با سایر سازمان های حکومتی به رقابت پرداخت. سلسله مراتبی که در فتوت وجود داشت، غیر قابل تغییر، و احترام و اطاعت زیردست از بالادست امری اجتناب ناپذیر بود. این سلسله مراتب، عبارت بود از: شیخ، مقدم، کبیر، زعیم، قائد، اب، رأس الحزب که شباهت بسیار به تشکیلات اصناف دارد.

شیخ: به کسی می گفتند که از طرف همکاران خود و سایر جوانان به عنوان رئیس و پیشکسوت انتخاب می شد. و بعد از او مقام مقدم بود و بعد کبیر تا آخر. پیشکسوت یا پیر از نیروی سیاسی ـ اجتماعی وسیعی بهره مند بود و می توانست نقش فعال و مؤثری در جامعه ایفا کند. اغلب جوانمردان در خدمت پیر خود بودند و در مواقع لزوم شمشیر می زدند و عیاری می کردند، علاوه بر آن در خدمت مردم و مسافران و تازه واردان به شهرشان بودند و عواید روزانه کسب و کار خود را تحویل خانقاه می دادند. این عواید از کسب و کار حلال، ثروت زیادی در اختیار پیشکسوت قرار می داد. پیشکسوتان گاه به مقام فرمانروایی شهرها می رسیدند.

از مهمترین خصوصیات جوانمرد می بایست جسم سالم، زورمندی و تبحر در فنون گوناگون کشتی و سایر ورزش های متداول چون تیراندازی، شمشیربازی، ناوه کشی و امثال آن بود تا بتوانند در برابر شداید و گرفتاری ها و کمک به درماندگان مقاومت کند و در برابر زورگویی ها به دفاع از خود و دیگران بپردازد. در عهد مغول، کشتی میدانی و پهلوانی مورد توجه فراوان قرار گرفت و خان ها از سراسر ایران کشتی گیران را که اغلب از اهل فتوت بودند، به دربار دعوت می کردند و مسابقات کشتی ترتیب می دادند. پهلوان برنده در این مسابقات مایه آبرو و شوکت طریقه و گروهش بود. اهل فتوت از این مجرا نیز نفوذ خود را در حکومت و درنتیجه در جامعه گسترش می دادند و از توجه خانها و سلاطین مغول به کشتی بهره می گرفتند.

قیام های فتیان

به علت نفوذ فراوان جوانمردان در دستگاه حکومت و به دست آوردن شغلهای حساس از سویی، و نفوذ در توده مردم که گروه گروه به خانقاه ها و پیران می پیوستند از سوی دیگر، فتوت یکی از پایگاه های عمده مردمی و گردآوری ثروت بیکران شد. جوانمردان که پهلوانانی نیرومند و ثروتمند بودند و از توان سپاهی برخوردار، به هنگام احساس ضعف حکومت، در برابرش قد علم می کردند و به منظور طرد بیگانه و اعاده عدل و داد به پا می خاستند. این طغیان ها که هر یک ضربه ای بر پیکر حکومت وارد می ساخت، سرکوب می شد تا اینکه «قیام سربداران» شکل گرفت و برای اولین بار توسط فتیان شیعی، حکومتی در ایران تأسیس شد. نمونه اولین قیام، قیام اخی شجاع الدین ـ از جوانمردان کرمان ـ است. نمونه دیگرش، شورش پهلوان یاراحمد در هرات بود یا پهلوان محمدبن محمود جردی در خواف.

در اواخر حکومت ایلخانان در ایران، جنبشی به ثمر رسید که رهبران و مجریانش، عده ای از عیاران و جوانمردان خراسان بودند، مانند عبدالرزاق و برادرش وجیه الدین مسعود باشتینی، و بعد شاگردان آنها مانند پهلوان حیدر قصاب، پهلوان حسن دامغانی و… در بین سربداران حکومت موروثی نبود، و بیشتر از پهلوانی به شاگردش می رسید، آنها سلسه مراتب شاهی را ایجاب نکردند چون از هر قشری از عیاران و فتیان در قیام آنها شرکت داشتند و همه خود را در قدرت ذینفع می دانستند . وجیه الدین خود از عیاران و از نزدیکان به دربار بوسعید بوده و به دربار ایلخانان رفت و آمد داشت بعد با شیخ حسن جوری متفق شد و رهبری قیامشان از آنها به شاگردانشان می رسید..

یکی از پیشوایان بزرگ جوانمردی و فتوت در این دوره، شاعر متصوف، پهلوان مسعود خوارزمی معروف به «پوریای ولی» است. نوشته اند که وی از پهلوانان زورمند زمان خود به شمار می رفته و کشتی گیران هنوز وی را از پیشروان خود می دانند و اشعارش را در مراسم ورزشی می خوانند. البته در دوران آخر حکومت سربداران، آرمان رهبران با آرمانی که در آغاز قیامشان داشتند، متفاوت شد. در ابتدا آنان بر ضد ایلچیان مغول به پاخاستند و امیران شان زیر لوای رهبران مذهبی و معنوی دولت خود را در خراسان تشکیل دادند و درواقع نفوذ آنان در میان مردم، زمینه انقلاب را فراهم کرد؛ اما در اواخر حکومتشان آنان درصدد از بین بردن رهبران دینی برآمدند و آیین جوانمردی همچون پیش رعایت نمی شد و همین امر موجب از بین رفتن قدرت آنان از حکومت شد.

کتاب شناسی

۱٫ آژند، یعقوب؛ قیام شیعی سربداران، تهران، نشر گستره، ۱۳۶۳٫

۲٫ بیانی، شیرین؛ دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ج: دوم، ۱۳۸۱٫

۳٫ جمعی از مؤلفان، زیر نظر احمد رضا خضری؛ تاریخ تشیع، تهران، انتشارات سمت، ج: دوم، ۱۳۸۴٫

۴٫ حقیقت، عبدالرفیع؛ جنبش سربداران و دیگر جنبش های ایرانیان، تهران، کومش، ۱۳۹۰٫

۵٫ خواندمیر؛ حبیب السیر، با مقدمه: استاد جلال الدین همائی، زیر نظر دکتر محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، سوم، ۱۳۸۰٫

۶٫ میرخواند؛ تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک الخلفاء به تصحیح و تحشیه: جمشید کیان فر، تهران، اساطیر، ج: هشتم، ۱۳۸۰٫