ترجمه راهی بسوی تفکر

تفکر درنگ و تانی و تامل و صرف قوه عاقله برای شناخت و کشف و نیز ایضاح و روشنی در حقایق و واقعیات و امور مرتبط با انسان و زندگانی است بنابراین, تفکر با نظم و سامان و اثربخشی حیات بشری پیوند دارد چرا که بی نظمی و بی اثری با جهل و غفلت و نادانی مرتبط است لیکن, تفکر در خلا و فضای انتزاعی رشد و نمو نمی کند و نیازمند زمینه و تمهید مقدمات و تهیه اولیات است یعنی, تفکر یک فرایند تاریخی و انسانی است و امور انسانی بی سابقه و بی زمینه و امکانات نیستند در ادامه بیشتر بخوانید

در ادامه مبحث تبارشناسی تفکر، به جایگاه و نقش ترجمه در ساحت تفکر در دوران امپراطوری اسلامی می پردازیم، در واقع، تمدن اسلامی - ایرانی، با نهضت ترجمه و تنقیح و تفسیر شروع شده است، میل و اشتیاق شدید به علم و دوستی معرفت، بنیان این حرکت علمی و تمدن ساز بوده است.

تبارشناسی تفکر، در سیر و جریان شکل گیری و تکون تفکر همواره خبر از وجود تدارکات و تمهیدات و مقدمه چینی ها می دهد؛ در واقع، تمام مکاتب فکری و علمی با انواع زمینه چینی و ایجاد آمادگی به ظهور و بروز، رسیده اند؛ ترجمه کتب و آثار فکری و علمی متقدمین و گذشتگان سرمایه و بن مایه اصلی فراهم شدن شرایط امکان تفکر و شکل گیری مکاتب و حوزه های علمی بوده است؛ ترجمه، راهی برای مشارکت و تعامل و تفاهم و تعاضد فکری و اندیشگی و علمی بین الاذهانی و بین النسلی و بین المللی است؛ زیرا، تفکر و تمدن های خلف بر شانه های تفکرات و تمدن های سلف، ایستاده اند؛ گویی، تاریخ و سابقه هر تفکری و تمدنی تکیه گاه و سکوی پیش رفت و پیش ران، آن است و با اصالت و اثربخشی آن مرتبط است؛ مثل، سابقه تمدنی ایران زمین و تاریخ تمدنی یونان و روم و سریانی.

ترجمه پلی بین اندیشه ها و نوع نگرش ها و نحوه زیست ها و چگونگی عمل ها، ایجاد می کند و تفاوت ها و تشابه ها را بیان می دارد.

در نهضت فکری و علمی جهان اسلام و تمدن اسلامی و ایرانی، جایگاه و نقش و اثر ترجمه، بس رفیع و منیع است؛ یعنی، بدون توجه به فعالیت ها و اقدامات ترجمه و تفسیر و تنقیح متون گذشته درک و فهم شکل گیری تمدن اسلامی امکان پذیر نیست؛ بحث ما در تمدن شکل گرفته در قرون دوم تا پنجم هجری قمری است.

بغداد شهری است که این نهضت عظیم و بزرگ ترجمه در آنجا پایه گذاری و بنیان گذاشته شده است؛ بغداد در سال 145.762 تاسیس شده است و هارون الرشید در سال 170.786 به خلافت رسیده است و در زمان او بغداد مرکز نهضت ترجمه آثار فکری و علمی یونانی و رومی و سریانی و هندی و به طور کلی میراث علمی قدیم شده است؛ ترجمه از متون گوناگون به عربی، زبان علمی امپراطوری اسلامی.

دو مرکز و مکتب در نهضت ترجمه نقش اساسی داشتند؛ 1- مرو، و 2- جندی شاپور. مرو مرکز تربیت اهل علم و بزرگان سیاست و کشورداری بوده است، مثلا، خاندان برمکی، از مرو وزرای نیرومندی به دستگاه خلافت عباسیان تحویل داده اند و نوعی تسلط بر تدابیر امور خلافت داشتند. در واقع، نفوذ ایرانیان در دربار خلافت عباسی، اعراب را به دست فراموشی سپرد، در این نفوذ و تاثیر ایرانیان و شکل گیری نهضت تولید علم و ترجمه در جهان اسلام نسبتی هست، اهمیت این نسبت زمانی بیشتر آشکار می شود که این دوره با دوره امویان مقایسه شود، اگرچه این عامل تنها علت نیست ولی بی تردید از عوامل و علل اصلی توجه مسلمین به تمدن و تفکر و علم بوده است؛ این نفوذ و این رویکرد، با عنوان شعوبیت به بیان احساسات ضد عربی و عدم برتری اعراب، معرف شده است.

به تصور راقم این سطور نهضت ترجمه و جریان برگردان متون و مطالب فکری و علمی را در آغاز حرکت پویای تولید علم و تمدن سازی در دوران امپراطوری اسلامی، می توان به قبل و بعد از تاسیس دارالحکمه در بغداد تقسیم کرد. قبل از این مرکز علمی و ترجمه ای، مترجمان بزرگی به راه اندازی جریان ترجمه و تنقیح و تفسیر یاری های بسیار کردند؛ ابو محمد بن المقفع، یک ایرانی است که با ترجمه کلیله و دمنه، که از طریق برزویه طبیب از هند به ایران آورده شده بود، از پهلوی به عربی و خدای نامه در شرح حال شاهان ایران، با عنوان سیر ملوک العجم به عربی و سایر رسایل به انتقال علوم و شروع جریان ترجمه کمک شایان کرده است؛ هم او رسایل آداب معاشرت و غیره را برای ادب آموزی اعراب ترجمه نموده است و متاسفانه در نهایت به طرز فجیعی کشته شده است (139) ابن خلکان، وفیات، 432.

باز برخی از مترجمان نخستین از مرو برخاستند، خصوصا، مترجمان علوم نجوم و ریاضیات، در واقع، مرو راهی بود که علوم ریاضیات و نجوم به بغداد برسد، چون برمکیان در دستگاه خلافت حضور داشتند و از مرو بودند؛ در جندی شاپور نیز، که از زمان تمدن ایران باستان بعنوان یک مرکز بزرگ علمی تاسیس شده بود و مرکز اهل فکر و علم بود، رصد خانه یی وجود داشت و علوم و کتب اوقلیدس و مگاله (المجسطی) کتاب بزرگ، و نیز ترجمه کتابهای اقلیدس و بطلمیوس، معمول و مرسوم شده بود یعقوبی، 278. سهل بن الطبری از مردم مرو از یهودیان آن دیار و پسرش علی بن سهل بن ربان، در کار رونق ترجمه مدد فراوان داشتند و المجسطی در دوباره ترجمه کردند و کتاب دیگر در طب، فردوس الحکمه،. از منابع سریانی، آثار منطقی ارسطو و یوحنا یا یحیی بن به طریق در حدود 199 کتاب سرالاسرار را بر آثار ارسطو افزوده است.

کار و نقش ترجمه ها، در حقیقت، انتشار علوم و معارف متفکران و دانشمندان به مردمان و جوامع جدید بوده است؛ نقش جعفر برمکی و جرجیس بن جبریل و کوشش و تلاش و تشویق آنان برای ترجمه را نباید فراموش کرد؛ کار ترجمه آثار و کتب، در زمان هارون الرشید، با تشویق و تشجیع جعفر برمکی آغاز شد و در آغاز توجه به آثار ریاضی و نجوم بود و سپس، آثار پزشکی و طب؛ هم به سریانی ترجمه می شود جندی شاپور و هم به عربی0

چون در زبان آرامی سریانی اصطلاحات علمی جا افتاده بود و نیز ترجمه های سریانی قدیمی شده بود و گاهی ناقص بود؛ میل شدید و دوست داشتن وافر سبب شده بود، برای رسیدن به علم و حصول و وصول آثار علمی، به یک ترجمه اکتفا نشود؛ بلکه برای رسیدن به ترجمه های صحیح تر و دقیق تر، ترجمه های مکرر از یک اثر بعمل آید؛ یا ترجمه های سابق را تجدید نظر قرار دهند، و در نتیجه همین تجدید نظرها، کتابهای تازه ای به نام شرح و تفسیر با مایه و اصول اسلامی نوشته می شد، که خود تالیفات مستقل و گاهی مشتمل بر نقل ها و اقتباسات از متون یونانی و رومی بود.

ترویج علم با توسل به ترجمه در این دوران یک سنت شده بود، اگرچه در خلوص و قصد این ترویج و تلاش توسط ارباب قدرت نمی توان اظهار نظر کرد و گاهی آزمندی به قدرت و تکیه بر این ابزار برای ترقی موجب توجه به توجه به ترجمه ها بود، البته علمای اسلامی در این جریان و نهضت علمی، وقت خود را مصروف به بحث و تحقیق در قرآن و فقه و صرف و نحو و وغیره، کرده بودند؛ و چندان کاری به تفکر و علم و تحقیق علمی از این نوع نداشتند.

هارون الرشید در سال 193، 809 در گذشت و امپراطوری اسلامی را به دو فرزند خود امین و مامون باقی گذاشت؛ امین نیمه ی شرقی و مامون نیمه غربی داشت، پایتخت نیمه شرقی بغداد و مرکز نیمه غربی مرو بود؛ این تقسیم عملی نشد و جنگ میان دو برادر به پیروزی مامون ختم گردید 196 در نتیجه، سراسر امپراطوری اسلامی به تصرف مامون در آمد و ابتدا حسن بن سهل بجای مامون به بغداد خلافت کرد و سپس بعد از شش سال خود مامون در بغدا حضور یافت، چون بی نظمی و ستم، بغدادیان را به شورش وادار کرده بود. مامون، در محیط با فرهنگ و آزاد بزرگ و تربیت شده بود و چهره گشاده به علم و بحث و تفکر داشت، و هواخواه ایران بود، چون مادر و همسر ایرانی داشت؛ بنابراین، با مردم تنگ نظر و متعصب بغداد و عرب فرق داشت عصررزین فرهنگ ایران و انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، دلیسی اولیری یعنی، مذهب معتزلی را بیشتر قبول داشت تا اشعری.

در حدود 214 هجری دارالحکمه بغدا که در واقع مرکز ترجمه و نهضت علمی محسوب می شد، تاسیس گردید و در ابتدا کار اصلی آن ترجمه متون از یونانی به عربی تعریف شد و نیز ترویج علم در میان مردم عرب زبان؛ حنین بن اسحاق معروف ترین مترجم 259 متوفی رییس دارالحکمه شد و آثار جالینوس، بقراط، بطلمیوس، اوقلیدس، ارسطو و غیره ترجمه شد؛ بدین سان، عزم جدی و گام های استوار برای ترجمه و تفسیر و تنقیح متون کهن برداشته شد و دانشمندان جندی شاپور به بغداد آمدند و نسخه های کتب و آثار نفیس از سراسر گیتی با صرف مبالغ گزاف و فرستادن نمایندگان، فراهم شد، مدرسه اسکندریه دوباره با برنامه درسی و متون جدید فعال گردید؛ نقش نسطوریان در ترجمه متون یونانی و سریانی بسی حایز اهمیت است.