سرسختی چیست؟

زندگی استرس‌آفرین و دشوار است. تنها راه رهایی از استرس، مرگ است؛ زیرا وقتی می‌میریم مجبور به سازگاری و پاسخ به مطالبات زندگی نیستیم. با این حال بعضی از افراد بهتر خود را با دشواری‌های زندگی، سازگار می‌کنند و سرسخت تر هستند.

سرسختی به معنای توانایی ارزیابی عوامل استرس‌زا، مواجهه عمدی با این عوامل و شجاعانه عمل کردن است. این یک الگوی فکری و عملی است که عوامل استرس‌زا را از یک بلا و فاجعه احتمالی به یک فرصت برای رشد تبدیل می‌کند.

نقش سرسختی روانشناختی در مهار و کنترل استرس و پرهیز از اثرات زیانبار آن واضح است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که سرسختی با تمرین، بهبود و گسترش می‌یابد.

مفهوم سرسختی ریشه در روانشناسی وجودی دارد. سرسختی اولین بار توسط سوزان کوباسا، پژوهشگر دانشگاه شیکاگو به کار گرفته شد. کوباسا در تبیین این ویژگی شخصیتی از فلسفه اگزیستانسیالیسم الهام گرفت. فلسفه اگزیستانسیالیسم بر مبارزه انسان برای یافتن معنا و هدف در زندگی تاکید دارد. این دیدگاه وجودی تاکید دارد که زندگی دائما در حال تغییر است و مستلزم جست‌وجوی معناست. طبق فلسفه اگزیستانسیالیسم هدف نهایی انسان «خلق معنی شخصی از طریق تصمیم گیری و عمل» است. 

نظریه های زیربنایی سرسختی روانشناختی

به باور یونگ سلامت روان فردیت یافتن است و نخستین شرط فردیت یافتگی، آگاهی از آن جنبه های نفس است که مورد غفلت قرار گرفته اند. به همین دلیل می توان گفت فردیت یافتگی یونگ تقریبا نزدیک به سرسختی روانشناختی است(به نقل از اسکالتز، ۱۹۹۷).

به باور مزلو (به نقل از سیوارد، ۱۹۹۷)، آخرین مرحله نیازها، نیاز به خودشکوفایی است. او در بررسی های خود در مورد افراد خودشکوفا دریافت که آنها دارای ویژگی هایی هستند که منجر به حفظ و تقویت سلامت روانی آنها می شود. بررسی های متعدد کوباسا که با نظریه های مزلو و نظر او درباره خودشکوفایی همخوانی داشت، این باور را ایجاد کرد که داشتن تعهد، کنترل و استقبال از مبارزه طلبی های زندگی می تواند سدی در برابر استرس ایجاد کند.

آلپورت اصل مهارت و شایستگی را در مورد انگیزش شخصیت سالم مطرح می کند. این اصل متضمن این است که انجام کار در حد متوسط گاهی افراد سالم را ارضا نمی کند بلکه این گونه افراد فعالانه و سرسختانه در پی هدفها، امیدها و رویاهای خویش هستند و رهنمون زندگی آنها معناجویی، ابتکار و حس تعهد است. آنچنان که مشخص است، اصل مهارت و شایستگی آلپورت، سرسختی را در بر می گیرد.

ویژگی های افراد سرسخت

• ۱- حس کنجکاوی قابل ملاحظه ای دارند
• ۲- تمایل به داشتن تجارب جالب و معنی دار دارند
• ۳- اعتقاد به مؤثر بودن خود دارند
• ۴- انتظار این که تغییر امر طبیعی است و هر محرک مهم می تواند موجب رشد و پیشرفت گردد
• ۵- ابراز وجود می کنند و نیرومندی هستند
• ۶- توانایی استقامت و مقاومت در برابر مشکلات را دارند

افراد سرسخت نسبت به افراد غیر سرسخت، سیستم ایمنی قوی تر و افزایش کمتری در انگیختگی سمپاتیک(یعنی تنش) در مواجهه با تهدید دارند.

مؤلفه های سرسختی روانشناختی

کوباسا، سرسختی روانشناختی را مجموعه ای از باورها در مورد خود و جهان تعریف می کند که از سه مؤلفه تعهد، کنترل و مبارزه جویی(چالش) تشکیل یافته است. سرسختی ساختاری واحد دارد که از عمل یکپارچه و هماهنگ این سه مؤلفه مرتبط با هم منشأ می گیرد(مدی و همکاران، ۲۰۱۰).

سرسختی سه مولفه مشخص دارد:

1. تعهد : درک ارزش‌ها، اهداف و خواسته‌ها
2. کنترل : درک این مساله که فرد می‌تواند بر رویدادها اثر بگذارد؛ توانمندی به جای ناتوانی
3. مبارزه جویی : در نظر گرفتن رویدادها به عنوان فرصت‌هایی برای رشد نه تهدید و خطر

افرادی که در تعهد قوی هستند در پیدا کردن راه های تبدیل تجربه هایشان به اموری جالب و مهم و درگیر شدن در تجربه ها به جای کناره گیری از آن ها به خود متکی هستند. افرادی که در کنترل قوی هستند بر این باورند از طریق تلاش می توانند اغلب اوقات بر جریان رخدادهای پیرامونشان تأثیر گذارند، لذا خود را قربانی منفعل شرایط نمی دانند. سرانجام افرادی که در به چالش کشیدن موقعیت های استرس زا قدرتمند هستند معتقدند، شکوفایی در رشد مداوم خردمندی از طریق آنچه که از تجربه آموخته می شود حاصل می گردد.

اگرچه شواهد نشان داده است تعهد، کنترل و به چالش کشیدن به هم وابسته می باشند اما یک مفهوم نیستند؛ آنها با هم، مثبت اندیشی و انعطاف پذیری در برخورد با تکالیف زندگی را موجب می شوند(هاشمی و احمدی، ۱۳۹۴).

تعهد

نوعی احساس بنیادین هدفمند یا حس به هم پیوستگی است که ضروری ترین و جامع ترین منبع مقاومت در برابر هر نوع تنش می باشد. شخصی که از تعهد بالایی برخوردار است، به اهمیت، ارزش و معنای اینکه چه کسی است و چه فعالیت هایی انجام می دهد باور دارد (اوگن و همکاران ، ۲۰۰۰).

کوباسا بر این باور است که تعهد با خود، اساسی ترین عامل حفظ بهداشت است. تعهد یعنی توانایی شناخت ارزشها، اهداف و اولویت های ویژه یک فرد، ارزیابی دقیق تهدیدی که یک موقعیت خاص زندگی ایجاد می کند(معین و همکاران، ۱۳۹۰). تعهد اعتقاد به مهم بودن، جالب بودن، معنی داری و ارزشمندی فعالیت های زندگی است.

کنترل

مؤلفه کنترل در سرسختی به مفهوم مرکز کنترل که نخستین بار به وسیله راتر به کار برده شد، نزدیک است. از نظر راتر، افراد دارای منبع کنترل داخلی مطمئن هستند که می توانند در دگرگونی محیط اطراف خویش اثرگذار باشند نه درمانده؛ در حالی که افراد باورمند به منبع کنترل خارجی بر این باورند که در تغییر محیط بی تأثیر یا دارای اثر ناچیز می باشند.

کنترل همانند مقاومت در برابر استرس، مسئول ارایه و بسط پاسخ ها و واکنش های زیاد و متنوعی در برابر استرس است که حتی در خطرناکترین موقعیت ها نیز می توان به آن متکی بود (معین و همکاران، ۱۳۹۰). این متغیر منعکس کننده میزانی است که شخص احساس می کند بر عوامل فشارزا تسلط دارد، افرادی که در مؤلفه کنترل قوی هستند، رویدادهای زندگی را قابل پیش بینی می دانند و بر این باورند که قادرند با تلاش، آنچه را در اطرافشان رخ می دهد، تحت تأثیر قرار دهند(شکوهی فرد و همکاران، ۱۳۹۲).

مبارزه جویی

مبارزه جویی به این امر اشاره دارد که تغییر و تحول، اساسا جنبه مثبتی از زندگی است، لذا افراد سرسخت، تغییرات زندگی را مخاطره ای برای امنیت تلقی نمی کنند بلکه این افراد اعتقاد دارند که باید انتظار تغییرات را داشت. ضمن اینکه این تغییرات به عنوان فرض ها و مشوق هایی برای رشد نگریسته می شوند و نه تهدید و بحران(حسن زاده و خادم لو، ۲۰۱۴).

مبارزه جویی با تقویت انعطاف پذیری و پذیرا بودن موجب می شود که حتی رویدادهای بسیار ناهماهنگ با رویدادهای طبیعی زندگی فرد تلفیق شوند و به گونه ای مطلوب مورد ارزشیابی قرار گیرند(شکوهی فرد و همکاران، ۱۳۹۲). افرادی که در مؤلفه مبارزه جویی در سطح بالایی قرار دارند، به جای اتکا بر جنبه های ثابت زندگی بر انجام تغییرات و تطابق با شرایط تمرکز دارند(غفوری و همکاران، ۲۰۰۸).

عوامل زیستی و محیطی در سبب شناسی سرسختی

طی چند سال اخیر سرسختی روانشناختی به عنوان یک ویژگی مفید و مثبت در حوزه آسیب شناسی روانی مورد بررسی گسترده ای قرار گرفته است.

تاکنون هیچ گونه شواهدی مبنی بر نقش وراثت در ایجاد سرسختی روانشناختی افراد وجود ندارد. اما شواهد حاکی از این است که والدین سرسخت، فرزندانی سرسخت نیز دارند. تبیین های احتمالی، الگو سازی، همانندسازی فرزندان با والدین و شیوه های فرزند پروری مناسب و صحیح می باشد.

افراد سرسخت، الگوهایی در پیش رو داشته اند که آنها را در زمینه تعهد، کنترل و مبارزه جویی سرمشق قرار داده اند. از آنجا که سرسختی روانشناختی را می توان یاد گرفت، احتمالاً افراد در مواجهه با وقایع، احساس کارآمدی و کنترل بر محیط را کسب کرده اند (نادری و حسینی، ۱۳۸۹).

چرا برخی افراد سرسخت ترند؟

دراس و داگلاس (۱۹۸۸) در این مورد دو تجربه را بیان می کنند:

1. احتمالا افراد سرسخت، الگویی را پیش رو می گیرند که آنها را در زمینه تعهد، کنترل و مبارزه طلبی سرمشق قرار می دهند و این الگوها، با پیامدهای مثبت روبرو شده اند.
2. از آنجا که سرسختی روانشناختی را می توان یاد گرفت، احتمالا افراد در مواجهه با وقایع، احساس کارآمدی و کنترل بر محیط را کسب کرده اند(حسینی و نادری، ۱۳۸۹)

کوباسا از دیدگاه تکاملی بر این باور است که تجارب دوران کودکی و تعامل مثبت با والدین و اطرافیان می تواند منجر به یک شخصیت سرسخت شود. استوارت و کالگز پیشنهاد می کنند که به منظور شکل گیری سرسختی و احساس کنترل در کودکان، محیط زندگی از جمله خانواده باید با ساختار و قابل پیش بینی باشد، به گونه ای که تلاش آنها به موفقیت منجر شود و همچنین حق انتخاب داشته باشند(لطف آبادی و همکاران، ۲۰۱۰).

بینگهام و استریکر(۱۹۹۵) بر این باورند که عامل های تأثیرگذار بر سرسختی دختران بیشتر از درون خانواده سرچشمه می گیرد؛ در حالی که برای فرزندان پسر، این عامل ها ممکن است عامل های اجتماعی و یا آموزشگاهی را نیز در بر داشته باشد.

سرسختی و امید به زندگی

افراد سرسخت با وجود پیشامدهای ناگوار به رویارویی موفق و کارآمد در برابر تنش ها امیدوارند، از توانایی یافتن معنی در تجارب آشفته ساز برخوردارند و به نقش خود به عنوان فرد ارزنده و مهم باور دارند و از آنجا که لازمه داشتن شخصیت سرسخت (تعهد، کنترل و مبارزه جویی) داشتن سلامت روانی است و کسی که از سلامت روانی برخوردار نباشد، در برابر رویدادهای زندگی دچار ناامیدی و افسردگی می شود، می توان گفت که این دو متغیر(سرسختی و امید) لازم و ملزوم یکدیگرند.

تا انسان امیدوار نباشد، نمی تواند موقعیت های مثبت یا منفی زندگی که نیاز به سازگاری و تطابق دارند را ایجاد کند. امیدواری باعث پرورش دیدی خوش بینانه نسبت به زندگی می شود، فشار زا بودن وقایع را کاهش می دهد و به زندگی معنا و هدف می بخشد. فردی که دارای شخصیت امیدوار و سرسخت است، بر این باور است که تجربیات و حوادث را می توان پیش بینی و کنترل کرد، بنابراین با تقویت انعطاف پذیری، حتی رویدادهای بسیار ناهماهنگ را هماهنگ می کند و آنها را مورد ارزشیابی قرار می دهد(نادری و حسینی، ۱۳۸۹).

برای مطالعه بیشتر در این زمینه به کتاب سخت رویی (بهره‌گیری از شرایط استرس‌زا در جهت رشد تاب‌آوری) تالیف سالواتور مدی با ترجمه حمیده السادات سیاهپوشها مراجعه کنید.

* درود بر شما که با حمایت خود و دعوت دیگران به مطالعه این مطلب و دیگر مطالبم، به من انگیزه می دهید. لطفا در کامنت ها و مباحثات شرکت کنید و پرسشگر باشید.  جهت مشاوره تلفنی یا حضوری با شماره ۰۹۳۵۵۷۵۸۳۵۸ در واتس آپ هماهنگ نمایید. همچنین می توانید با شماره ۰۹۱۲۰۷۲۸۷۱۲ تماس بگیرید. *

تعداد بازدید : ۶۷